Pop en literatuur (12): Neutral Milk Hotel en Anne Frank

In The Aeroplane Over The Sea (1998) van Neutral Milk Hotel – misschien wel het beste album aller tijden, maar dat is mijn oordeel – gaat voor een groot deel over Anne Frank. Zanger Jeff Mangum heeft er nooit geheimzinnig over gedaan dat hij kort na het verschijnen van het album On Avery Island (1996) het dagboek van Anne Frank las en er diep door geroerd was. De lectuur van het boek zou de teksten voor het album waaraan hij inmiddels werkte grondig beïnvloeden.

Het gaat wat te ver om het album een conceptalbum over het leven en het tragische einde van Anne Frank te noemen. Er zijn door verschillende luisteraars wel pogingen gedaan om nagenoeg alle liedteksten van het album op Anne Frank te betrekken, maar die doen geforceerd aan. Daarvoor is het album te caleidoscopisch, zowel in muzikaal als in tekstueel opzicht. Muzikaal is In The Aeroplane Over The Sea een combinatie van folk, punk, fanfare, zigeunermuziek, psychedelica en rock. De teksten van Mangum zijn weliswaar verhalend van toon, maar inhoudelijk vaak moeilijk te volgen. Personages duiken vanuit het niets op en verdwijnen weer, sprookjesachtige motieven, droomlogica en perspectiefwisselingen lopen door elkaar heen. Het zijn surrealistische beschrijvingen met een weemoedige ondertoon; associatieve beelden die appelleren aan iets universeels, hoe idiosyncratisch ze ook zijn. Het is bij het luisteren moeilijk om geen brok in je keel te krijgen, zonder dat je precies kunt zeggen wat het nu is dat je zo raakt.

In het derde nummer, het titelnummer van de plaat, wordt voor het eerst duidelijk verwezen naar Anne Frank, hoewel ze hier opduikt als ‘Anna’, of eigenlijk: ‘Anna’s ghost’:

What a curious life we have found here tonight
There is music that sounds from the street
There are lights in the clouds
Anna's ghost all around
Hear her voice as it's rolling and ringing through me

De aanwezigheid van ‘Anna’s ghost’ krijgt een vervolg in nummer 8 van het album ‘Ghost’, waarin een geest wordt aangesproken die in de ‘ik’ leeft. Vooral de regels 'And she was born in a bottle-rocket, 1929/ With wings that ringed around a socket right between her spine’, zijn veelzeggend. Anne wordt hier beschreven als een engeltje.

Het nummer ‘Holland, 1945’ springt het meest in het oog, al is de titel meteen verwarrend: Anne Frank overleed inderdaad in 1945, maar niet in Holland. In augustus 1944 werd de familie Frank gearresteerd en gedeporteerd. In 1945 was Anne al in Bergen Belsen, waar ze in februari of maart zou overlijden. En ook hier maakt de tekst, direct na een duidelijke toespeling op Anne Frank, een merkwaardige draai:

The only girl I've ever loved
Was born with roses in her eyes
But then they buried her alive
One evening, 1945
With just her sister at her side
And only weeks before the guns
All came and rained on everyone
Now she's a little boy in Spain
Playing pianos filled with flames
On empty rings around the sun
All sing to say my dream has come

Het levend begraven worden moeten we niet te letterlijk nemen, maar wat we aanmoeten met de reïncarnatie van Anne als een Spaans pianospelend jongetje is minder duidelijk. Het ligt voor de hand om de allusies aan Anne Frank niet (alleen) letterlijk te nemen, maar vooral op te vatten als beeld. Haar verhaal staat voor onschuld, maar ook voor isolement, onmacht, schoonheid temidden van lelijkheid, vreugde ondanks leed. In die zin lijkt haar situatie een klein beetje op die van een van de andere personages die op het album opduiken: een ‘two-headed boy’, die op sterk water is gezet in een glazen pot en ervan droomt een radio te bouwen voor zijn geliefde, om te kunnen communiceren.

In het stemmige ‘Oh Comely’ beschrijft Mangum het duistere lot van de familie Frank:

I know they buried her body with others
Her sister and mother and five-hundred families
And will she remember me fifty years later?
I wished I could save her in some sort of time machine

Ook hier verwijst Mangum naar Anne Frank, al is het (wederom) niet zo zeer naar haar dagboek, als wel naar haar lot. Pas in het laatste nummer, ‘Two-Headed Boy Pt. Two’ komen we duidelijke tekstuele referenties aan het dagboek van Anne tegen:

De tekst van Mangum is poëtisch, cryptisch en soms moeilijk te verstaan (wat zingt hij bijvoorbeeld precies na ‘And I’ll love you for the rest of your life’?) en bovendien een paar keer gewijzigd. Zo begon het tweede couplet oorspronkelijk met ‘Sister’ in plaats van het raadselachtige ‘Blister’.  In elk geval begint elk couplet met een aanhef, net als het dagboek van Anne, dat grotendeels bestaat uit brieven aan Kitty, een personage uit haar favoriete boek Joop ter Heul van Cissy van Marxveldt. Is dit de zanger aan het woord, die beurteling personages aanspreekt die hij eerder op het album heeft geïntroduceerd? Of is in ieder couplet een van die personages aan het woord? De tweede aangesprokene (Sister/ Blister) heeft vleugels in haar ruggengraat. Hierin herkennen we de engelachtige figuur uit ‘Ghost’ terug: Anne Frank. Werd er eerder over haar gezegd dat ze geboren werd met ‘roses in her eyes’, lezen we hier dat ze ‘rings of flowers ‘round her eyes’ heeft.

In het nummer zitten twee duidelijke referenties aan de tekst van het dagboek. De eerste is de zinsnede ‘I’m still wanting my face on your cheek’. Deze woorden verwijzen naar een droom van Anne over haar jeugdliefde Peter Wessel (ook wel Petel, in werkelijkheid heette hij Peter Schiff), waarin ze haar wang tegen de zijne voelt. De droom maakte indruk, want ze komt er een paar keer op terug in haar dagboek. Ze heeft de droom kort nadat ze toenadering heeft gezocht tot Peter van Daan (Peter van Pels), een andere onderduiker in het achterhuis. Later zal ze zich steeds meer tot hem aangetrokken voelen, waarbij de twee Peters in elkaar over beginnen te lopen. Dat leidt tot de verzuchting ‘O Peter en Petel, jullie zijn hetzelfde!’ Die zinsnede komt in de buurt bij ‘Brother see, we are one in the same’. Eerder heeft ze overigens ook al de link gelegd tussen haar vader en Peter. En om de intrige compleet te maken: ze is bevreesd dat haar zus Margot ook verliefd is op Peter van Daan en stuurt haar een briefje. Margot antwoordt met een briefje waarin ze schrijft dat ze Peter eerder als een broer ziet.

‘Brother see we are one in the same.’ Is hier Peter aan het woord? Of is het de verteller, die vanuit het heden zich identificeert met Peter/ Petel? Het valt niet uit te maken. In beide teksten lopen personages op een merkwaardige manier door elkaar, raken met elkaar verknoopt en zijn nauwelijks meer van elkaar te onderscheiden: als een siamese tweeling of, inderdaad, een two-headed boy. Verder spelen in beide teksten dromen een belangrijke rol. Veel van Mangums teksten zijn naar eigen zeggen gebaseerd op dromen. In dit nummer is iemand aan het woord die in zijn dromen Anne tot leven kan wekken, zoals Anne Frank in haar droom bij Petel kan zijn en diens wang tegen de hare voelen. Maar zoals Anne zich er pijnlijk van bewust is dat haar droom voorbij is en ze terug moet keren naar haar isolement, zo moet ook de ‘ik’ het contact verbreken en wachten op een wonder.

In het laatste couplet komt de tweehoofdige jongen uit ‘Two-Headed Boy Pt. One’ weer tevoorschijn. De zanger heeft troostrijke woorden voor hem: ‘she is all you could need/ she will feed you tomatoes and radio wires’. Maar op enig moment zal ze zijn droom moeten verlaten en terug moeten keren naar haar veilige, schone lakens. Vergeef het haar als ze opstaat om weg te gaan.

Anne vertrok inderdaad om nooit terug te keren, haar dromen achterlatend. Jeff Mangum staat ook op en vertrekt, hoorbaar, aan het eind van het nummer. Na dit album zou Neutral Milk Hotel geen nieuwe nummers meer opnemen en jarenlang niet meer optreden.

Foto door Will Westbrook.