Pop en literatuur (16): Nirvana en Patrick Süskind

In de zogenaamde liner notes van het album In Utero (1993) bedankt Nirvana een hele reeks personen, onder wie ‘Susskind, Patrick’. De spelling van zijn naam mag dan wat merkwaardig zijn, de reden voor dit bedankje laat zich makkelijk raden. Het tweede nummer van het album, ‘Scentless Apprentice’, is duidelijk gebaseerd op de roman Das Parfum, die Geschichte eines Mörders (1985) van Patrick Süskind.

Das Parfum was het lievelingsboek van Kurt Cobain, zo liet hij weten in een interview. Enerzijds is de fascinatie van de voorman van een grungeband voor een Duitse roman over een achttiende-eeuwse parfumeur niet zo voor de hand liggend. Anderzijds sluit de thematiek van de buitenstaander, die door niemand begrepen wordt, verstoten wordt en zich op zijn beurt afkeert van de wereld wonderwel aan bij de teksten van Cobain. En de titel van Nirvana’s grootste hit, ‘Smells Like Teen Spirit’, was ook al ontleend aan een geurtje: Teen Spirit is een deodorantmerk.

Het boek gaat over Jean-Baptiste Grenouille, die geboren wordt zonder geur. Hij komt ter wereld op een van de smerigste plaatsen ter wereld, in een viskraam in hartje Parijs, in het midden van de achttiende eeuw. Zijn moeder had het kind samen met de visresten uit de kraam af willen voeren, maar dankzij het geschreeuw van de baby wordt hij gered en de moeder veroordeeld voor de poging tot moord op haar eigen kind en het vermoorden van vier eerdere kinderen. Het kind komt terecht bij een min, die het al snel af wil staan aan het klooster. De reden: ze denkt dat het kind van de duivel bezeten is, omdat het geen geur heeft.

Het is een bizar begin van een roman, die echter nog veel bizarder zal worden. Grenouille is namelijk niet alleen geurloos, hij is zelf juist extra gevoelig voor geuren. Zijn reukorgaan is extreem scherp, zodat hij moeiteloos geuren kan herkennen, uit elkaar kan houden en op kan delen in diverse ingrediënten, zelfs op grote afstand. Deze merkwaardige gave zorgt ervoor dat hij als leerjongen (apprentice) in dienst kan treden bij een grote parfumeur in Parijs, Baldini. Hier leert hij parfums te ontwikkelen.

Tegelijkertijd wordt hij, deels vanwege zijn afstotelijke uiterlijk, maar vooral doordat het hem aan een eigen geur ontbreekt, door iedereen met minachting of wantrouwen behandeld. Niet zo gek ook, want hij is tot de vreselijkste dingen in staat. Zo vermoordt hij een meisje met blote handen om haar te kunnen besnuffelen. Door zijn feilloze ‘geurgeheugen’ kan hij haar geur daarna nog prima terughalen. Na verloop van tijd (Baldini is inmiddels rijk geworden dankzij het ongelooflijke talent van zijn leerjongen) vertrekt Grenouille bij zijn meester. Zeven jaar lang leeft hij in kluizenaarschap in een grot, met een minimum aan voedsel, zich onderdompelend in zijn geurherinneringen. Maar uiteindelijk wil hij toch meer dan zich louter verdrinken in zijn mentale geuren. Hij trekt naar Grasse, om daar alle mogelijke manieren te leren om geur aan objecten of voorwerpen te onttrekken. Zijn uiteindelijke doel: het perfecte parfum ontwikkelen. Daartoe moet hij het meisje aan wie deze (lichaams)geur toebehoort ombrengen.

Het eerste couplet van ‘Scentless Apprentice’ sluit naadloos aan bij de eerste hoofdstukken van het boek. De ‘hij’ waar het hier over gaat kan gelijkgesteld worden aan Grenouille. De term ‘senseless’ is misschien wat ongelukkig (Grenouilles reukzintuig is immers juist buitengewoon goed ontwikkeld), maar kan hier opgevat worden als ‘gevoelloos’. Inderdaad gaat Grenouille letterlijk over lijken. Het geschreeuwde refrein lijkt rechtstreeks uit de mond van een hysterische melaatse afkomstig. Het is precies de reactie die ook Grenouille aan de dag legt tegenover zijn omgeving. Hij haat de geur van mensen en die afkeer van mensen brengt hem er op zeker moment toe om de bewoonde wereld te ontvluchten.

Vanaf het tweede couplet wordt de samenhang minder duidelijk, al blijft de tekst in verband te brengen met Süskinds roman. De eerste zin spreekt nog voor zich: de min wil hem niet (langer) voeden (in het boek beweert ze zelfs dat hij haar leegdrinkt). Dan volgt de zin over electrolyten die naar zaad zouden ruiken. Nog even afgezien van de vraag wat we precies met deze vaststelling moeten, is het ook niet duidelijk wie hier aan het woord is. Het lijkt een bewering te zijn die Grenouille doet. En inderdaad is in de volgende regel ineens een ‘ik’ aan het woord. Grenouille? Of toch Cobain, die zich – kennelijk – identificeert met Grenouille?

‘I promise not to sell your perfumed secrets’ kan slaan op Grenouille, die aan Baldini belooft dat hij de receptuur van de parfums die hij voor hem heeft gecreëerd geheim zal houden. Maar het lijkt er toch op dat deze ‘geparfumeerde geheimen’ een metafoor zijn voor iets anders, iets persoonlijkers. De tekst lijkt hier inderdaad steeds persoonlijker en duisterder te worden. Dat komt door de verschuiving van ‘hij’ naar ‘ik’, maar ook doordat de roman langzaam naar de achtergrond gedrukt wordt. De tekst begon als het navertellen van het verhaal, maar dat is hier allang niet meer het geval.

Het laatste couplet begint met ‘I lie in the soil and fertilize mushrooms’, een grimmige manier om aan te geven dat de ‘ik’ dood is en onder de spreekwoordelijke zoden ligt. Is dit Grenouille, die (volgens de daaropvolgende regel) uiteindelijk toch een geur verspreidt? Is de ‘ik’ hier het arme meisje dat haar leven heeft gegeven voor het parfum? Of kondigt Cobain hier zijn eigen dood aan? Ik denk het laatste. ‘You can’t fire me because I quit’ is een nauwelijks verholen aankondiging van een zelfmoord.

Grenouille pleegt uiteindelijk zelfmoord. Hij besprenkelt zich met het ultieme parfum dat hij gecreëerd heeft en begeeft zich op het kerkhof temidden van de daklozen. Ze raken bevangen van zijn luchtje en scheuren hem aan stukken. ‘Voor het eerst hadden ze iets uit liefde gedaan’ luidt de laatste zin van het boek. Ook Cobain koos zelf voor de dood. Op 5 april 1994 schoot hij zich een kogel door het hoofd.

Foto door Susi Acosta.