Pop en literatuur (22): Idlewild en Gertrude Stein

*

Toen ik drie jaar geleden in Edinburgh was, stuitte ik bij toeval op een poster met de aankondiging van een concert van Idlewild. Aan het begin van het millennium timmerde deze Schotse band aardig aan de weg, met name met de albums 100 Broken Windows en The Remote Part. Eerlijk gezegd heb ik ze sindsdien niet meer gevolgd en eigenlijk was ik ervan uitgegaan dat ze al lang en breed uit elkaar waren, maar dat bleek niet het geval. Ze traden nog op en er waren zelfs nog kaartjes.

Ze klonken nog ongeveer zoals vijftien jaar daarvoor en speelden ook nog best wat nummers uit die tijd. Onder andere ‘Roseability’, een nummer waarvan de tekst me toen al voor raadsels plaatste. Want wat is dat eigenlijk, ‘roseability’, en wat heeft in hemelsnaam Gertrude Stein ermee te maken?
 

Roseability is een niet-bestaand word. Het laat zich nog het beste vertalen als ‘roosvaardigheid’, om er eens een neologisme tegenaan te gooien. De vaardigheid van een roos. De eerste regel, ‘roos, vaardigheid, er is geen roosvaardigheid’ behoeft dus meteen de nodige interpretatie. We zouden dit kunnen lezen als: rozen kunnen niets. Ze doen niets. Ze zijn alleen maar. Rozen, anders gezegd, hebben maar één functie: mooi zijn.

Of deze stelling door botanisten zal worden onderschreven laat ik maar buiten beschouwing. In elk geval sluit deze zin aan bij een vaststelling die Gertrude Stein al in 1913 deed: ‘Rose is a rose is a rose is a rose’. Het is haar bekendste dichtregel. Zo bekend zelfs dat deze regel een eigen wikipediapagina heeft.

Samen met haar broer Leo was ze een geziene figuur in de kunstwereld van Parijs aan het begin van de twintigste eeuw. Ze maakte naam als verzamelaar en mecenas, onderhield vriendschappen met en kocht werk van schilders als Picasso, Cezanne, Gauguin en Bonnard (om er eens een paar te noemen). Het huis van Leo en Gertrude diende als salon waar schrijvers als Hemingway, Scott Fitzgerald en Pound over de vloer kwamen. Kortom: Gertrude vervulde een vooraanstaande rol in de avant-garde van die jaren. Zo wordt ze ook geportretteerd in Woody Allens film Midnight in Paris.

Haar eigen werk is speels te noemen: ze speelt met in haar poëzie met klanken, woordassociaties en herhalingen. Ze loopt daarmee vooruit op het dadaïsme van de Eerste Wereldoorlog en het modernisme van het interbellum. Dat speelse karakter is zeker terug te zien in ‘Sacred Emily’, waarin de zinsnede voorkomt waar het allemaal om te doen is: ‘Rose is a rose is a rose is a rose’.

In het gedicht is Rose de naam van een persoon. Maar de dichtregel wordt vaak aangehaald in de vorm ‘a rose is a rose is a rose is a rose’ en dan meestal opgevat als ‘het is zoals het is’, ‘de dingen zijn zoals ze zijn’. Of, voor de wiskundigen onder ons: x = x. Later lichtte Stein dit toe. Het woord zelf roept volgens haar al de beeltenis van een roos op. Volgens Stein was een roos ooit gewoon een roos, maar dankzij de romantici kreeg het woord allerlei connotaties. Met haar dichtregel stoft ze het woord als het ware af. In haar dichtregel, zo beweerde ze, was de roos voor het eerst in honderd jaar gewoon weer rood.

Met deze kennis vallen een hoop puzzelstukjes in de tekst op hun plaats. De coupletten stellen vast dat je nu eenmaal bent wie je bent. Een dubbeltje zal nooit een kwartje worden. Een dubbeltje is een dubbeltje is een dubbeltje. Een tulp zal nooit uitgroeien tot een roos. Er is geen roosvaardigheid. Het heeft geen zin om door oude plakboeken en foto-albums te bladeren want die leren je niets wat je nog niet over jezelf wist. Het is wat het is.

Toch wordt hier in het refrein een draai aan gegeven. ‘Gertrude Stein said “that’s enough”,’ zingt zanger Roddy Woomble hier. Het zou een echo kunnen zijn van de dichtregel ‘That will do’ uit het gedicht. ‘Een roos is een roos’ en dat is genoeg. Maar die bewering wordt direct in twijfel getrokken door de tweede stem, die eraan toevoegt: ‘I know that that's not enough now’.

En net als de vaststelling dat een roos een roos is, is ook dit een waarheid als een koe: het is nooit genoeg. Dat zit al vervat in de laatste regel van het couplet: ‘They won't teach you what you don't already know / You'll always be, dissatisfied’. Het ligt in de aard van de mens om altijd ontevreden zijn. En daar helpt geen Gertrude Stein aan…