Pop en literatuur (27): Erik Jan Harmens en Abba

(Deze tekst werd uitgesproken bij de presentatie van Door het licht in De Roode Bioscoop, zaterdag 31 augustus)

Deze zomer las ik The Underground Railroad van Colson Whitehead. In zijn dankwoord neemt Whitehead The Misfits, Prince, David Bowie en Sonic Youth op. Dat waren namelijk de artiesten van wie hij muziek draaide tijdens het schrijven van het boek. Hoeveel muziek is er gedraaid bij het schrijven van boeken? Ontelbare liefdesliedjes, ballades, symfonieën, sonates, concerten moeten voorbij gekomen zijn tijdens het tikken van al die kasten vol boeken.

Personages luisteren naar muziek, maken muziek, gaan naar concerten. Popartiesten schrijven boeken en poëzie. Denk aan Nick Cave, Patti Smith, Leonard Cohen. Nog in 2016 ging de Nobelprijs voor de literatuur naar Bob Dylan. En dichter bij huis hebben we bijvoorbeeld Kluun, die in Komt een vrouw bij de dokter het begrip ‘wrample’ introduceerde: een written sample, oftewel ‘een muziek- of tekstfragment dat wordt ingepast in een geschreven tekst’. In dat boek begint ieder hoofdstuk met zo’n wrample.

'Ontelbare liefdesliedjes, ballades, symfonieën, sonates, concerten moeten voorbij gekomen zijn tijdens het tikken van al die kasten vol boeken.'

Erik Jan Harmens gaat weer een stapje verder. In Door het licht wemelt het van de muziek. Popliedjes, reclamejingles, klassieke muziek. Door het licht is het eerste boek dat ik las met een afspeellijst erbij. Achterin vind je een overzicht van alle muziek die genoemd wordt in het boek (nou ja, behalve de jingles dan). Heb je iets om naar te luisteren tijdens het lezen…

Erik Jan heeft dat zelf niet nodig. In Hallo muur vertelde hij al dat hij altijd een liedje in zijn hoofd heeft. ‘Dat heeft als voordeel dat ik als ik onderweg ben nooit een koptelefoon op hoef,’ schreef hij. Van Hallo muur werd gezegd dat het boek een rechtstreeks inkijkje geeft in Harmens’ hoofd. Zo’n inkijkje is natuurlijk niet compleet zonder muziek, want in dat hoofd zit altijd muziek.

Door het licht is in feite het vervolg op Hallo muur, dat daarmee met terugwerkende kracht het begin vormt van een romancyclus. Het boek gaat over leven in het licht. ‘In dat licht komen prikkels en gevoelens vol binnen,’ lezen we op de achterflap. ‘Alles lijkt weldadig, toch is er ook een blijvend verlangen naar verdoving. Liedjes brengen verlossing, maar tergen hem ook.’

'In Door het licht wemelt het van de muziek. Popliedjes, reclamejingles, klassieke muziek. Door het licht is het eerste boek dat ik las met een afspeellijst erbij.'

Ik wilde graag één liedje eruit vissen. Eentje uit die hele lijst. Ik had natuurlijk kunnen kiezen voor een van die liedjes die verlossing brengen. Misschien is het de sadist in mij, maar ik kies toch liever voor een van de liedjes die tergen…

Dat ik niets gebruikte was geen probleem, maar het viel wel op. Nooit schamperde iemand of ervoer ik groepsdruk, maar ik was wel de enige die nuchter was, en toen we naar een feest bij vrienden in de stad waren gegaan en ik me om drie uur zo alleen voelde dat ik dacht: dan maar naar dromenland, voelde ik me gelegen op een onduidelijk matrasje in de logeerkamer wel heel erg alleen. Ik was zelfs boos op mezelf. Nooit spring ik eens uit de band, dacht ik, nooit rijd ik eens een scheve schaats. Als een vrouw zegt dat ze een vriendje heeft probeer ik haar nooit van hem af te pakken en iemand met maar drie boodschappen laat ik altijd voorgaan in de supermarkt.  Ik eet geen vlees en heb nooit in mijn leven stiekem 25 punten op mijn yahtzee-scoreblok bijgeschreven voor een niet-gegooide full house. Terwijl in de belendende ruimte ‘Super Trouper’ van abba hard werd meegezongen (Sup-p-per Troup-p-per), dacht ik: wat gebeurt er eigenlijk als ik nu in mijn onderbroekje naar de keuken loop, de fles Stolichnaya die mijn arendsoog al had gespot in de koelkast aan mijn lippen zet en de boel als maïspap in een gans naar binnen klok?

Tja… wat zou er gebeuren? Ik denk dat mensen het zouden begrijpen. ‘Super Trouper’ van Abba… er zijn mensen die om minder naar de fles hebben gegrepen...

Super Trouper. Ik heb eigenlijk nooit geweten waar het precies op slaat. Wat is een Super Trouper eigenlijk? Ik heb het op moeten zoeken. Super Trouper is de naam van een serie spotlights, geproduceerd door de firma Ballantyne Strong uit Omaha, Nebraska. Ze staan bekend om hun sterke lichtstraal, waardoor ze populair zijn in theaters en bij popconcerten. Het nummer is dus eigenlijk een verkapte reclame-jingle. Eentje die je moeilijk uit je hoofd krijgt.

Super Trouper beams are gonna blind me

But I won’t feel blue

Like I always do

Because somewhere in the crowd there’s you…

Het intro geeft al direct aan dat het om een liefdesliedje gaat. De ‘ik’ staat in de spotlights, wordt verblind zelfs, maar dat leidt niet tot treurigheid. Normaal wel. Het leven in de spotlights is kennelijk geen pretje. Alle aandacht op je gericht weten is soms zwaar. Maar vandaag niet, want ‘somewhere in the crowd there’s you’. Er is een special someone in het publiek. Het is misschien goed om er even bij te vermelden dat dit nummer stamt uit de tijd dat de twee stelletjes waaruit Abba bestond uit elkaar waren.

'"Super Trouper" van Abba… er zijn mensen die om minder naar de fles hebben gegrepen...'

De rest van het nummer vormt eigenlijk een uitwerking van dit thema. De ‘ik’ is het artiestenbestaan beu en hoopt bij elk optreden stiekem dat het de laatste keer is. Maar nee… ze moet opnieuw. Ze moet het herhalen. Of beter gezegd: ze moet het nog een keer herhalen. Maarrrr… deze keer is alles anders. Ze zal stralen en lachen en lol maken, speciaal voor die ene persoon. Feeling like a number one.

De vergelijking tussen Door het licht en ‘Super Trouper’ gaat al snel op meerdere plaatsen mank. Het boek gaat niet – of niet primair in elk geval – over in de spotlights staan. Het gaat wel over licht:

Een poosje was de titel Licht. Mensen zouden niet bij de kassa hoeven te vragen naar ‘dat ene boek, ik weet niet, iets met licht’. Ze konden gewoon zeggen: ‘Ik wil graag het boek Licht.’ Of nog beter: Ik ben op zoek naar Licht.’ En dan, na een korte pauze: ‘Dat is een boek.’ Maar uiteindelijk vonden we één woord als titel toch te generiek en werd het Door het licht. Omdat waar ik nu leef, in het licht, het tegenovergestelde is van waar ik eerder was, in het donker.

Dat leven in het licht is niet eenvoudig, dat wordt bij lezing van het boek wel duidelijk. Soms schettert het licht net als geluid iets te luidruchtig. Soms is het zacht als een strelende hand, soms hard als een vuistslag. Herinneringen aan vroeger, herinneringen aan de doden, herinneringen aan de roes komen soms uit de schaduwranden van het boek tevoorschijn. Alledaagse dingen wegen plotseling als een loden last, gezelschap wordt ondraaglijk, en bovenal is er dat hoofd dat nooit stilstaat en altijd maar doorgaat. Dat is soms – of eigenlijk vrij vaak – hilarisch om te lezen. En met enige regelmaat ook maar al te herkenbaar. Maar soms denk je ook ‘arme drommel’.

'Dat leven in het licht is niet eenvoudig, dat wordt bij lezing van het boek wel duidelijk. Soms schettert het licht net als geluid iets te luidruchtig. Soms is het zacht als een strelende hand, soms hard als een vuistslag.'

Het licht is geen spotlight, geen Super Trouper uit Omaha, Nebraska, het licht is overal. De titel luidt dan ook niet In het licht. Het boek beschrijft niet een plaats, maar een proces. Vandaar misschien ook de keuze voor Door het licht:

Ik kom uit het donker, ga door het licht. Soms weet ik niet of ik ergens naar onderweg ben, of dat dit het is. Ik zou het laatste het fijnst vinden, maar zolang ik leef zal er altijd weer iets volgen. Een nieuwe fase. En weer een.

Dat proces zal doorgaan en zolang dat doorgaat zullen er delen in de reeks Ware grootte blijven volgen.

Waar de zangeres in ‘Super Trouper’ het liefst uit de spotlights zou treden, kiest Erik Jan Harmens er bewust voor om in het licht te blijven, zich niet te verdoven met het donker.

Toch is er ook een overeenkomst tussen het boek en het liedje. ‘Super Trouper’ is – ik zei het al – uiteindelijk een liefdesliedje. En Door het licht is, naast alles wat het nog meer is, een liefdesverhaal. In een boek dat toch al uiterst openhartig is, vormen de hoofdstukken waarin het ontstaan van een nieuwe relatie in verschillende fases beschreven wordt, de meest ongemakkelijke en tegelijkertijd de meest ontroerende stukken. Niet voor niets eindigt het boek hier ook mee:

Soms vergeet ik dat je in mijn leven gekomen bent. Dan kijk ik op en zie jou zitten of liggen. Ik loop op je toe en leg een hand op je schouder, die wordt beantwoord. Ik hel voorover, druk mijn lippen op de jouwe. Ik kan bijna niet geloven dat alles goed is, dat dit niet wordt bedreigd, niet op het punt staat in te storten. Dat dit blijft. Het liefst voor altijd. In elk geval langer dan voor even.

Dat maakt dat alles de moeite waard is. Het licht doet soms pijn aan je ogen. Maar ‘somewhere in the crowd there’s you…’