Pop en literatuur (33): Björk en e.e. Cummings
‘e.e. cumming on her face, now that’s poetry in motion’ rapt Childish Gambino in het nummer ‘Freaks and Geeks’. Een beetje childish is de woordgrap inderdaad wel. Poetry in Motion was een grootscheepse campagne in New York om poëzie te promoten. In metro’s en station waren gedichten te lezen van verschillende dichters, onder wie E.E. Cummings (1894-1962). Daarnaar verwijst deze regel, maar daarnaast is het natuurlijk een ietwat puberaal woordgrapje. Cummings zelf had het misschien wel kunnen waarderen. Veel van zijn gedichten zijn (soms impliciet, soms expliciet) seksueel getint.
Björk (of Björk Guðmundsdóttir, zoals ze voluit heet) gaat subtieler te werk dan Gambino. Dit prachtige nummer komt van haar album Vespertime (2001). De tekst is grotendeels gebaseerd op een gedicht van Cummings.
Björk – Sun In My Mouth
I will wade out
Till my thighs are steeped
In burning flowers
I will take the sun in my mouth
And leap into the ripe air
Alive with closed eyes
To dash against darkness
In the sleeping curves of my body
I shall enter fingers
Of smooth mastery
With chasteness of sea-girls
Will I complete the mystery
Of my flesh
Will I complete the mystery
Of my flesh
My flesh
E.E. Cummings - I will wade out
De opvallende bladspiegel en het al even merkwaardige ontbreken van hoofdletters op plaatsen waar je die wel zou verwachten, vormen het handelsmerk van Cummings. Zelfs zijn eigen naam schreef hij vaak zonder hoofdletters. Dat is dan ook meteen het eerste verschil dat opvalt tussen gedicht en songtekst. Cummings was een modernist. In zijn avantgardistische poëzie legt hij een voorkeur aan de dag voor het vrije vers, associatieve verbanden en meerduidigheid. Veel van zijn gedichten getuigen van een blakende levenslust en dat geldt ook voor ‘I Will Wade Out’.
'Veel van de gedichten van e.e. Cummings getuigen van een blakende levenslust'
De eerste versregel roept het beeld op van iemand die in de branding loopt, de oceaan tegemoet. Een wijds beeld doemt op. Maar dat beeld wordt al snel verdrongen door het volgende: ‘till my thighs are steeped in/ burning flowers’. Het beeld van de oceaan maakt plaats voor het beeld van een bloembed met ‘brandende bloemen’. Moeten we dat letterlijk nemen? Of gaat het om de kleur van de bloemen, die aan flakkerende vlammen doet denken? Of is dit een manier om te beschrijven hoe heet het water is? In elk geval verschuift het beeld van water naar aarde en vuur. En daar komt niet veel later het vierde element bij: ‘leap into the ripe air’. In een paar zinnen schetst Cummings een kosmisch landschap. Daarin past een zin als ‘I will take the sun in my mouth’. Dat laat zich natuurlijk makkelijk lezen als iemand die met volle teugen geniet van de zonnestralen, maar de letterlijke betekenis blijft ook aanwezig en komt later ook weer terug in de zinsnede ‘And set my teeth in the silver of the moon’.
Het is een bruisend gedicht, vitaal en expressief. Het doet me denken aan een kort gedicht van Hendrik Marsman, dat een vergelijkbare, megalomane beeldspraak bevat:
VLAM
Schuimende morgen
en mijn vuren lach
drinkt uit mijn ontzaggelijke schalen
van lucht en aarde
den opalen dag
Hier is iemand aan het woord die met zijn vuren lach de dag ‘drinkt’ en dat nog wel uit ‘schalen’ van lucht en aarde. Kosmische beeldspraak, zoals bij Cummings. De dichter neemt gigantische proporties aan, voelt zich onoverwinnelijk. Maar bij Cummings is er nog een ander spoor. Zijn gedicht heeft namelijk ook een uitgesproken erotische ondertoon.
Dat zit ‘m vooral in de woordkeuze. Het begint al met de keuze voor ‘thighs’ in plaats van ‘legs’. Maar ook in regels als ‘I will take the sun in my mouth’, ‘with closed eyes’ en ‘dash against darkness’ en ‘curves of my body’ klinkt het door. Het sterkst komt het natuurlijk naar voren in ‘in the sleeping curves of/ my body/ Shall enter fingers of smooth mastery/ with chasteness of sea-girls’.
'Is het gedicht in feite de beschrijving van iemand die masturbeert?'
Vanuit het niets zijn daar ineens ‘sea-girls’. Wat daar precies onder verstaan moet worden is niet meteen duidelijk. Zeemeerminnen? Gaat het hier misschien om de fantasie van de ‘ik’ die aan de haal gaat met met hem, of, voor de hand liggender, met haar? Is het gedicht in feite de beschrijving van iemand die masturbeert? Het gebrek aan interpunctie en duidelijkheid omtrent de zinsbouw maakt dat we de tekst op meerdere manieren kunnen lezen:
In the sleeping curves of my body shall enter fingers of smooth mastery. With chasteness of sea-girls will I complete the mystery of my flesh.
Of:
In the sleeping curves of my body shall enter fingers of smooth mastery with chasteness of sea-girls. Will I complete the mystery of my flesh?
Björk kiest er in haar uitvoering voor om ‘Will I complete the mystery of my flesh’ te herhalen, waarmee ze lijkt te opteren voor de tweede interpretatie. Bovendien voegt ze veelzeggend het woordje ‘I’ toe: ‘I shall enter’. Haar manier van zingen valt ook op. De ademhaling wordt steeds hoorbaarder in het nummer; de stem wordt hijgeriger, ze lijkt te sidderen. Ook gaat het stemgeluid duidelijk omhoog en bereikt een extatisch hoogtepunt tegen het einde van het nummer.
'Björks ademhaling wordt steeds hoorbaarder in het nummer; de stem wordt hijgeriger, ze lijkt te sidderen'
De laatste zinnen van het gedicht laat Björk weg. Deze vormen in Cummings’ gedicht een terugkeer naar de megalomane beeldspraak uit het begin van het gedicht. Dat doet Björk niet. Zij stelt nogmaals de vraag: ‘Will I complete the mystery of my flesh?’. Het antwoord lijkt direct daarna te volgen in de vorm van een langgerekte ‘aaaah’ waarmee ze afsluit. Een prachtig gestileerd orgasme?
De woordkeuze van Cummings en Björk is vele malen poëtischer en gepolijster dan die van Childish Gambino. Maar inhoudelijk lijken ze verrassend dicht bij elkaar te staan. Poetry in motion.
