Pop en literatuur (34): Tanita Tikaram en Maya Angelou

‘Twist In My Sobriety’ is het bekendste nummer van het debuutalbum Ancient Heart (1988) van de Brits-/ Duits-/ Indo-Fijisch-/ Maleisische zangeres Tanita Tikaram. Een prachtig, melancholisch liedje, met een tamelijk obscure, maar in elk geval heel droevige tekst. Is het een liefdesliedje? De aangesprokene lijkt een vrouw, of een meisje, afgaande op de zinsnede ‘I hear you talk, girl’. Dit zou nog aan de ‘ik’ zelf gericht kunnen zijn. Maar de boodschap ‘I’ll never hear you/ And never do what you say’ lijkt toch voor iemand anders. Het is in elk geval niet erg positief. ‘Look your love has drawn red from my hands’ komt evenmin complimenteus over en ‘You know you’ll never be/ More than twist in my sobriety’ is ook al een niet erg opgewekte mededeling aan een geliefde. De liefde veroorzaakt hier geen roes, geen extase, maar niet meer dan ‘een rimpeling in mijn nuchterheid’. Dat is een tamelijk ontnuchterende vaststelling.

Maar de tekst gaat niet alleen over een ‘ik’ en een ‘jij’. Al in de eerste zin worden ‘All God’s children’ geïntroduceerd. En die komen ergens vandaan. Om precies te zijn van het titelblad van een roman van Maya Angelou uit 1986.

Maya Angelou was een bekende Amerikaanse zangeres, danseres, dichteres en schrijfster, bekend vanwege haar strijd voor burgerrechten. Ze was bevriend met Martin Luther King en Malcolm X. In 1969 brak ze internationaal door met het autobiografische boek I Know Why The Caged Bird Sings, waarin ze vertelt over haar problematische jeugd. Het zou het eerste deel worden van een zevendelige autobiografie. All God’s Children Need Travelling Shoes vormt het vijfde deel. Ze beschrijft hierin de tijd die ze doorbracht in Ghana. Op zoek naar haar Afrikaanse roots ontdekt ze enerzijds dat ze zich verwant voelt met het continent, maar tegelijkertijd moet ze vaststellen dat de slavernij ervoor gezorgd heeft dat er een kloof is ontstaan tussen Afrikanen en Afro-Amerikanen. Het boek eindigt met het besluit om terug te keren naar de Verenigde Staten. In tussentijd wordt haar zoon Guy volwassen en moet ze afscheid nemen van de jongen die hij was en accepteren wie hij nu is.

 

'Op zoek naar haar Afrikaanse roots ontdekt ze enerzijds dat ze zich verwant voelt met het continent, maar tegelijkertijd moet ze vaststellen dat de slavernij ervoor gezorgd heeft dat er een kloof is ontstaan tussen Afrikanen en Afro-Amerikanen'

 

Het boek heeft als motto ‘Swing Low, Sweet Chariot,/ Coming for to carry me home’,  de tekst van de bekende negro-spiritual, waarin de wens doorklinkt naar huis te gaan. De titel van het boek is eveneens afgeleid van een spiritual, ‘All God’s Chillun Got Shoes’ (ook wel bekend als ‘All God’s Chillun Got Wings’). Dit lied heeft vier coupletten die steeds hetzelfde opgebouwd zijn. Elk couplet stelt iets in het vooruitzicht wat de ‘ik’ in het hiernamaals hoopt te bezitten, achtereenvolgens ‘a robe’, ‘wings’, ‘a harp’ en, tot slot, ‘shoes’:

I got shoes, you got shoes
All o' God's chillun got shoes
When I get to heab'n I'm goin' to put on my shoes
I'm goin' to walk all ovah God's Heab'n
Heab'n , Heab'n
Ev'rybody talkin' 'bout heab'n ain't goin' dere
Heab'n, Heab'n
I'm goin' to walk all ovah God's Heab'n

De tekst is schrijnend. Veel slaven bezaten geen schoenen. Waar de schoenen normaal gesproken iets aards lijken, iets dat in de hemel nu juist niet van pas komt, wordt het hier een symbool van verlossing: in de hemel zal de ‘ik’ kunnen gaan en staan waar hij wil. De schoenen vormen een belofte van vrijheid.

Bij Angelou werkt het anders. Bij haar staan de schoenen niet voor (de belofte van) vrijheid. Het zijn reisschoenen geworden, ‘travelling shoes’. Verder heeft ze, veelzeggend, ‘got’ veranderd in ‘need’. De slaven zijn weliswaar bevrijd van hun ketenen, maar ze hebben reisschoenen nodig. Want thuiskomen is er vooralsnog niet bij. Er is nergens een ‘sweet chariot’ te bekennen om hen thuis te brengen. Is er eigenlijk wel een thuis? Of is de zoektocht eigenlijk één grote vlucht? All God’s Children Need Travelling Shoes gaat over onrust en over verlangen. Over ontheemd zijn en over terug willen. 

 

'De slaven zijn weliswaar bevrijd van hun ketenen, maar ze hebben reisschoenen nodig. Want thuiskomen is er vooralsnog niet bij'

 

In ‘Twist In My Sobriety’ is een vergelijkbare onrust aanwezig. Alleen, de ‘ik’ is hier niet op zoek naar een thuis, maar is vooral op de vlucht voor zichzelf, zo lijkt het. De ‘travelling shoes’ zijn hier noodzakelijk om je problemen achter je te laten. Boeken lezen dient vooral om het geweten te sussen. De liefde biedt geen uitweg. Dat gegeven is niet erg opbeurend. Natuurlijk is er de verdoving, de roes, maar die is tijdelijk en in de nuchterheid van de ochtend blijkt alles ontstellend leeg en zinloos. Niet meer dan een rimpeling. 

Dat is vele malen somberder dan het hoopvolle ‘All God’s Chillun Got Shoes’, maar ook pessimistischer dan Maya Angelou. Als Angelou uiteindelijk haar voornemen om terug te keren naar Amerika deelt met haar zoon, glimlacht die: ‘Yes, Mom. It is time for you to go back home.’ En als ze op het vliegveld afscheid neemt van haar vrienden valt het haar niet zo zwaar: ‘for now I knew my people had never completely left Africa. We had sung it in our blues, shouted it in our gospel and danced the continent in our breakdowns. As we carried it to Philadelphia, Boston and Birmingham we had changed its color, modified its rhythms, yet it was Africa which rode in the bulges of our high calves, shook in our protruding behinds and crackled in our wide open laughter.’