Pop en literatuur (38): The Velvet Underground en Leopold von Sacher-Masoch

Lieve lezers, jullie hebben vast weleens gehoord van sadomasochisme, kortweg sm. Misschien heb je het zelf weleens uitgeprobeerd. Sado-masochisme is een combinatie van sadisme en masochisme. Sadisme is het verkrijgen van (erotisch) genot door andere mensen te pijnigen of te vernederen. Het is genoemd naar de Franse schrijver D.A.F. de Sade, beter bekend als Markies De Sade, die verschillende boeken schreef waarin deze vorm van seksualiteit een grote rol speelde. Ook in zijn privéleven schijnt De Sade zich te buiten gegaan te zijn aan seksuele escapades waarbij geweld en mishandeling aan de orde van de dag was.

Iets minder bekend is zijn tegenpool, Leopold von Sacher-Masoch, naar wie het masochisme genoemd is. Masochisme is het verkrijgen van genot door gepijnigd of vernederd te worden. Von Sacher-Masoch was ook schrijver, maar bij hem is het vooral één boek geweest waar hij zijn reputatie aan te danken had: Venus im Pelz (Venus in bont). Dit boek is net als het werk van De Sade, deels autobiografisch. Von Sacher Masoch liet zich enige tijd als slaaf gebruiken door een minnares (of beter: meesteres) van hem.

In Venus in Bont komt een naamloze ‘ik’ aan het woord die een droom heeft over een dame in bont die hem vernedert. Als hij wakker gemaakt wordt door zijn knecht, is het de hoogste tijd om op bezoek te gaan bij ene meneer Severin. Hij vertelt Severin over zijn droom en realiseert zich kort daarop dat de droom veroorzaakt is door een schilderij dat bij Severin in de kamer hangt, waarop een dame in bont te zien is, met een zweep in haar handen, terwijl haar blote voet  rust op de nek van een man in wie duidelijk Severin (in zijn jonge jaren) te herkennen is. Het schilderij draagt de titel ‘Venus in Bont’ en is genoemd naar een schilderij van Titiaan, waarop de godin Venus te zien is, gekleed in bont.

 

'Venus in Bont' is net als het werk van De Sade, deels autobiografisch. Von Sacher Masoch liet zich enige tijd als slaaf gebruiken door een minnares (of beter: meesteres) van hem'

 

Daarop vertelt Severin hem de achtergrond van het schilderij, dat jaren geleden geschilderd is. Hij heeft zich jaren geleden als slaaf uitgeleverd aan een mooie vrouw, Wanda, waarbij hij zelfs een contract heeft ondertekend om zich aan haar te onderwerpen, mits ze zo vaak als mogelijk een bontjas draagt. Wanda, die verliefd op hem was, was aanvankelijk wat schroomvallig, maar na verloop van tijd groeide ze in haar rol. Na een periode van vernederingen, martelingen en zweepslagen gaat het uiteindelijk mis als ze een andere minnaar krijgt, die op zijn beurt juist haar domineert. De obsessie van Severin verdwijnt, zeker als ze hem uiteindelijk laat geselen door haar nieuwe minnaar. Hij verlaat Wanda. Jaren later stuurt zij hem het schilderij dat ze hebben laten maken met haar als meesteres en hij als slaaf. Hij is voorgoed ‘genezen’.

Aan het eind vraagt de ‘ik’ nog aan Severin wat nu de moraal is van dit verhaal. ‘Dat ik een ezel was!’ roept Severin. Hij had haar met de zweep moeten geven, vindt hij nu. Vervolgens formuleert hij een moraal die eigenlijk behoorlijk modern en zelfs feministisch te noemen is, namelijk ‘dat de vrouw, zoals de natuur haar geschapen heeft en zoals ze de man tegenwoordig aantrekkelijk voorkomt, zijn vijand is en alleen maar zijn slavin of zijn despote kan zijn, maar nooit zijn kameraad. Dit zal ze pas kunnen zijn als ze zijn gelijke is in rechten, opleiding en werk.’

Dit einde geeft onverwachts een politieke lading aan het boek, dat ook als een erotische roman gelezen kan worden of als een psycho-pathologisch portret. Von Sacher-Masoch lijkt zelf dit laatste in gedachten te hebben gehad. Het boek had deel uit moeten gaan maken van een reeks boeken over verschillende soorten liefde en erotiek.

Op hun legendarische debuutalbum The Velvet Underground & Nico (1967) nam The Velvet Underground een nummer op dat gebaseerd is op het boek van Von Sacher-Masoch: ‘Venus in Furs’.

The Velvet Underground & Nico is een album dat duistere (taboe-)onderwerpen niet schuwt. Zanger Lou Reed zoekt nadrukkelijk de zelfkant van de samenleving. ‘Waiting for the man’ beschrijft hoe iemand staat te wachten op zijn drugsdealer, ‘Heroin’ gaat over de uitwerking van heroïne. En ‘Venus in Furs’ heeft dus sm als onderwerp.

Het nummer ontleent niet alleen de titel aan Sacher-Masoch, ook het personage Severin duikt op in de tekst. De thematiek is net als in het boek die van (seksuele) onderwerping en vernedering. Enkele zinnen zijn letterlijk uit het boek overgenomen. Het duistere karakter van het nummer wordt onderstreept door de experimentele instrumentatie. Het trage, holle ritme en de krassende viool-halen geven het nummer een sinistere ondertoon.

 

De thematiek van het nummer Venus in Furs is net als in het boek van Von Sacher-Masoch die van seksuele onderwerping en vernedering

 

Wat onduidelijk blijft, is wie er in het nummer aan het woord is. De zinsnede ‘Strike, dear mistress’, suggereert dat het hier gaat om de onderworpene (Severin?), maar direct daarna wordt er over de ‘slaaf’ gesproken in de derde persoon (‘cure his heart’) en later wordt ook Severin in de derde persoon genoemd. ‘Don’t forsake him’ slaat op het merkwaardige spanningsveld dat masochisme met zich meebrengt (en dat in het boek ook tot uitdrukking wordt gebracht): de masochist raakt opgewonden van het idee dat de geliefde hem kan verlaten en van het smeken om te blijven.

‘Kiss the boot’ lijkt een gebiedende wijs, gericht aan iemand die onderworpen wordt. In ‘the belt that does await you’ duikt ineens de tweede persoon op. En daarna lijkt het alsof Wanda aan het woord is, die zich richt tot Severin. In elk geval worden haar woorden uit het boek geciteerd: ‘Taste the whip’. De ‘ik’ in het nummer laat zich dus niet eenduidig met een van de personages uit het boek identificeren, maar lijkt van allemaal iets te hebben.

In het boek wordt sadomasochisme (dat dan nog niet zo heet) nadrukkelijk als iets ziekelijks of in elk geval afwijkends besproken. Ook in de tekst van het nummer wordt, door middel van de zinsnede ‘cure his heart’ wel een gesproken over genezen, maar voor het grootste deel lijkt de tekst toch een tamelijk verlustigde beschrijving van sm te geven, waarbij niet de masochistische kant van sm de boventoon lijkt te voeren, maar veel meer de sadistische kant.

Daarbij springen ook verschillen met het boek in het oog: de fetisj voor bont(jassen) die

Van een zijdelingse politieke boodschap, zoals in Venus in bont, is in dit nummer geen sprake. Het is zelfs de vraag of het nummer gaat over masochisme. Hoewel het nummer gebaseerd is op het bekendste boek van Von Sacher-Masoch, lijkt de persoon die het woord voert meer gefascineerd te zijn door de voorkeuren van Markies De Sade.
 

Beeld: Daniel Hartwig