Pop en literatuur (47): Bright Eyes & Milan Kundera
Bright Eyes is de naam waaronder wonderkind Conor Oberst in de jaren 90 van de vorige eeuw (en de eerste jaren van deze) furore maakte. Op twaalfjarige leeftijd nam hij al in eigen beheer een cd op en begon op die manier zijn eigen platenlabel. Hij maakte deel uit van veel verschillende bands (Commander Venus, The Faint, Park Ave, Desaparecidos), maar brak vooral door met Bright Eyes, een band waarvan hijzelf eigenlijk het enige permanente lid was. Vooral Lifted, or The Story Is in the Soil, Keep Your Ear to the Ground (2002) trok de aandacht. Binnen de alternatieve muziekscene werd Oberst een beroemdheid. Hij had zelfs de eer geportretteerd te worden in de roman Freedom van Jonathan Franzen. In deze roman uit 2010 brengt een van de personages, Richard Katz, een bezoek aan een concert van Bright Eyes, al is hij aanvankelijk in de veronderstelling dat de bandnaam ‘Bright Eyed’ is:
Oberst took the stage alone, wearing a powder-blue tuxedo, strapped on an acoustic, and crooned a couple of lengthy solo numbers. He was the real deal, a boy genius, and thus all the more insufferable to Katz. His Tortured Soulful Artist shtick, his self-indulgence in pushing his songs past their natural limits of endurance, his artful crimes against pop convention: he was performing sincerity, and when the performance threatened to give sincerity the lie, he performed his sincere anguish over the difficulty of sincerity.
Het is geen erg positief portret, al is het belangrijk om te vermelden dat Richard zelf een gemankeerde rocker is, die het nooit helemaal heeft weten te maken. In de beschrijving klinkt dan ook verbittering door en zelfs iets van jaloezie.
Hoe het ook zij: het is niet veel popartiesten gegeven om een rol toebedeeld te krijgen in een grote roman en Conor Oberst is die eer wél te beurt gevallen. Omgekeerd heeft hij, jaren eerder al, in een van zijn liedjes een plekje ingeruimd voor personages van een andere schrijver. ‘Tereza and Tomas’ gaat over de twee hoofdpersonen van De ondraaglijke lichtheid van het bestaan van Milan Kundera.
|
Bright Eyes – Tereza and Tomas
Let's sail away past the noise of the bay |
Het nummer heeft de vorm van een romantisch voorstel aan een geliefde. Het steeds herhaalde ‘Let’s sail away’ is een uitnodiging. Laten we alles achterlaten en vertrekken. Laten we het verleden vergeten en een nieuwe toekomst beginnen, ergens anders. Bezittingen zijn niet belangrijk, zelfs foto’s niet: ‘We both know where we’ve been’.
Het nummer gaat niet over De ondraaglijke lichtheid van het bestaan of over Tereza en Tomas. Zij dienen alleen als vergelijking. Die vergelijking wordt pas in de laatste zin van de tekst gemaakt, als de ‘ik’ de mogelijkheid oppert om simpelweg ergens van de weg te verdwijnen, ‘like Tereza and Tomas’. Het is een verwijzing naar het laatste shot van de verfilming van het boek van Philip Kaufman uit 1988. Hierin zien we Tereza en Tomas in de vrachtwagen van Tomas over een verlaten landweg rijden. Tereza kust hem en vraagt wat hij denkt. ‘I’m thinking how happy I am,’ antwoordt Tomas, waarna het beeld vervaagt.
Die scène komt niet op dezelfde manier in het boek voor, al is ook daar sprake van een happy end. Dat einde komt wel na een lange turbulente tijd voor de twee. Na hun toevallige ontmoeting en het stormachtige begin van hun relatie treden er tal van complicaties op, zowel op persoonlijk vlak (Tomas is libertijns ingesteld en houdt er diverse liefjes op na, die hij weigert op te geven, tot verdriet van Tereza) als op politiek vlak (het boek speelt zich af tijdens en na de Russische inval in Tsjechoslowakije). Het tweetal vlucht zelfs naar Zwitserland, maar Tereza keert al snel terug. Tomas kiest er na enige twijfel voor om ook terug te keren. In de daaropvolgende tijd wordt het voor Tomas steeds moeilijker om zijn beroep als chirurg uit te blijven voeren. Een oud artikel van zijn hand, waarin hij kritiek uitte op het communistische regime, achtervolgt hem. Uiteindelijk is hij veroordeeld tot een bestaan als glazenwasser. Pogingen van geestverwanten om hem te bewegen partij te kiezen stranden. In plaats daarvan besluiten Tomas en Tereza zich terug te trekken op het platteland, waar ze de politiek en het stadse leven achter zich laten en waar Tomas zijn erotische escapades beëindigt. Tereza voelt zich bezwaard dat ze Tomas gedwongen heeft om alles op te geven (‘Mijn god, was het echt nodig tot hier te gaan om te weten dat hij van haar hield?’), maar als ze hem dat opbiecht, wuift hij alles weg:
‘Als we in Zürich waren gebleven, zou je patiënten opereren.’
‘En jij zou fotograferen.’
‘Dat is een domme vergelijking,’ zei Tereza. ‘Jouw werk betekende alles voor jou, terwijl het mij niet uitmaakt wat ik doe. Ik heb helemaal niks verloren. Jij hebt alles verloren.’
‘Heb je niet gemerkt, Tereza, dat ik hier gelukkig ben?’
‘Opereren was jouw roeping,’ zei ze.
‘Roeping is flauwekul, Tereza. Ik heb geen roeping. Niemand heeft een roeping. En het is een enorme opluchting om te ontdekken dat je vrij bent, dat je geen roeping hebt.’
Ironisch genoeg is de vlucht van Tomas en Tereza naar het platteland nodig omdat ze hun eerdere vlucht, naar Zwitserland, niet doorgezet hebben. Nadat Tereza Tomas verlaat en terugkeert naar Praag, moet Tomas de keuze maken of hij haar zal volgen of niet. Zijn beslissing om terug te gaan baseert hij op een muziekstuk van Beethoven:
Om de betekenis van deze woorden heel duidelijk te maken, schreef Beethoven boven het laatste deel: ‘Der schwer gefasste Entschluss’, de moeizaam genomen beslissing.
Door die toespeling op Beethoven keerde Tomas eigenlijk al terug bij Tereza, want juist zij had hem ertoe aangezet grammofoonplaten van Beethovens kwartetten en sonates te kopen.
De zwaarte van de keuze, zo beseft Tomas, staat in contrast met de toevallige wijze waarop ze elkaar ooit hebben leren kennen:
Tomas dacht aan Tereza’s opmerking over zijn vriend Z. en constateerde dat er uit het verhaal van zijn grote liefde geen ‘Es muss sein!’ klonk, maar eerder ‘Es könnte auch anders sein’, het kon ook anders.
Zeven jaar geleden deed zich in het ziekenhuis van de stad waarin Tereza woonde toevallig een ingewikkeld geval voor van een hersenziekte waarvoor Tomas’ afdelingsarts voor een snel consult werd opgeroepen. Maar de afdelingsarts had toevallig ischias, kon zich niet verroeren en stuurde in zijn plaats Tomas naar het plaatselijke ziekenhuis. De stad had vijf hotels, maar Tomas kwam toevallig juist in het hotel terecht waar Tereza werkte. Toevallig bleef er nog wat tijd over om in het restaurant te gaan zitten voordat zijn trein vertrok. Tereza had toevallig dienst en bediende toevallig aan Tomas’ tafel. Zes toevalligheden waren nodig om Tomas naar Tereza toe te duwen alsof hij uit zichzelf niet naar haar toe wilde.
Het toeval verandert door zijn terugkeer in een welbewuste keuze. Tomas omarmt zijn lot. Amor fati. ‘Het kon ook anders’ verandert in ‘Es muss sein’. Terug in Praag wordt Tomas geschorst als arts en moet hij van steeds meer dingen afstand doen en verruilt uiteindelijk Praag voor het platteland. Maar hij is niet ongelukkig. De ‘ik’ in ‘Tereza and Tomas’ nodigt zijn geliefde uit om dezelfde keuze te maken. Wat het antwoord van de geliefde is komen we echter niet te weten. Muss es sein?
