Pop en Literatuur (60): Beyoncé en William Shakespeare
Cor's Pop & Literatuurlijst op Spotify:
De bekendste monoloog uit de complete wereldliteratuur (misschien op de bergrede van Jezus na) is ‘To be or not to be’ uit Shakespeares Hamlet. De overpeinzing, waarvan veel mensen alleen de eerste zin uit hun hoofd kennen, laat zich lezen als een gedicht.
En dat is het ook. Een gedicht over leven en dood. Zo wordt het althans gelezen door de meeste commentatoren. Hamlet, de apathische held, de twijfelaar, vraagt zich af of het verkieslijker is om te leven of te sterven. Maar misschien gaat het over meer dan alleen dat. Het gaat ook over opstaan tegen het lot. Het lot in eigen hand nemen. Zelfmoord plegen is een vorm daarvan, maar er zijn andere manieren om de strijd tegen het lot aan te binden, al kunnen ook die je het leven kosten. Malcolm X koos voor die interpretatie in een speech in 1964. Hierin kiest hij nadrukkelijk voor actie: ‘take up arms against a sea of troubles, and by opposing, end them’. Malcolm X had het zeker niet over zelfmoord.
Malcolm X was niet de eerste die Hamlet citeerde en hij is zeker ook niet de laatste. Zo worden de beroemde woorden van de Deense prins ook aangehaald door Beyoncé Giselle Knowles-Carter (Beyoncé voor intimi) in haar nummer ‘Freakum Dress’ (2006).
Beyoncé – Freakum Dress
To be or not to be
Not!
Hold up, bring the beat back
Stop! I ain't ready yet
Wait! Let me fix my hair, yes, yes
Yes ma'am, yes ma'am
Now pass me my dress, yes
I think I'm ready
Been locked up in the house way too long
It's time to get it
'Cause once again he's out doing wrong
And my girls are so real
Said it's been a minute since I had some
He's been actin' up
But he won't be the only one
'Cause when he acts wrong, that's when you put it on
Get him uptight, this is your song
Hold out your back, time to impress
Pull out your freakum dress
Oh, put your freakum dress on
Oh, every woman got one
Oh, shut it down when the time comes
Oh, pull out the big guns
Oh, and put your freakum dress on
Soon as he saw me
Turned on by how the dress was fittin' right
Short and backless (backless, backless)
See my silhouette in the moonlight
Such an attraction
Keep tellin' me how my outfit's so nice
Little did he know
Ha, my man gon' take it off tonight
'Cause when he act wrong, that's when you put it on
Get him uptight, this is your song
Hold out your back, time to impress
Pull out your freakum dress
Oh, put your freakum dress on
Oh, every woman got one
Oh, shut it down when the time comes
Oh, pull out the big guns
Oh, and put your freakum dress on
All the ladies, you ain't these
All dressed up in your dresses
And your bestest with no reason
Get ready to freakum, freakum
When you put it on it's an invitation
When they play your song, get on up and shake it
Work it out your back, you don't have to waste it
Spin it all around then take it to the ground and
When you put it on it's an invitation
When they play your song, get on up and shake it
Work it out your back, you don't have to waste it
Spin it all around then take it to the ground and ooh
'Cause when he act wrong, that's when you put it on
Get him uptight, this is your song
Hold out your back, time to impress
Pull out your freakum dress
Oh, put your freakum dress on
Oh, every woman got one
Oh, shut it down when the time comes
Oh, pull out the big guns
Oh, and put your freakum dress on
Ladies look it here
When you been with your man for a long time
Every now and then you gotta go in the back of that closet
And pull out that freakum dress, oh
I got my freakum dress on
I got my freakum dress on
William Shakespeare – Hamlet
To be, or not to be; that is the question;
Whether 'tis nobler in the mind to suffer
The slings and arrows of outrageous fortune,
Or to take arms against a sea of troubles,
And by opposing, end them. To die, to sleep −
No more, and by a sleep to say we end
The heart-ache and the thousand natural shocks
That flesh is heir to — 'tis a consummation
Devoutly to be wish'd. To die, to sleep.
To sleep, perchance to dream. Ay, there's the rub,
For in that sleep of death what dreams may come
When we have shuffled off this mortal coil
Must give us pause. There's the respect
That makes calamity of so long life,
For who would bear the whips and scorns of time,
Th'oppressor's wrong, the proud man's contumely,
The pangs of desprized love, the law's delay,
The insolence of office, and the spurns
That patient merit of th'unworthy takes,
When he himself might his quietus make
With a bare bodkin? Who would fardels bear,
To grunt and sweat under a weary life,
But that the dread of something after death,
The undiscovered country from whose bourn
No traveller returns, puzzles the will,
And makes us rather bear those ills we have
Than fly to others that we know not of?
Thus conscience does make cowards of us all,
And thus the native hue of resolution
Is sicklied o'er with the pale cast of thought,
And enterprises of great pitch and moment
With this regard their currents turn awry,
And lose the name of action. Soft you, now,
The fair Ophelia! − Nymph, in thy orisons Be all my sins remembered.
De tekst van Beyoncé is tamelijk straightforward en – zou je kunnen zeggen – oppervlakkig. Het gaat over een zogenaamde ‘freakum dress’, je weet wel, de perfecte outfit, zo’n jurk die iedere vrouw wel heeft, die altijd perfect zit, waar je je thuis in voelt en, belangrijker, waarmee je je man het hoofd op hol brengt. Anders gezegd: de ‘dress-to-impress-dress’.
Die thematiek lijkt nogal te contrasteren met de zwaarmoedige overdenkingen van Hamlet. Natuurlijk zou een trouwe fan erop kunnen wijzen dat ‘Be’ een afkorting is voor ‘Beyoncé’, waarmee de knipoog naar Shakespeare wordt teruggebracht tot een flauwe woordspeling, maar dat gaat dan weer voorbij aan het feit dat Beyoncé de woorden van Hamlet direct becommentarieert door er een resoluut ‘Not!’ op te laten volgen. Kennelijk is hier weldegelijk sprake van een statement.
Het is verleidelijk om in Beyoncés ‘Not!’ een afwijzing van de diepzinnigheid en zwaarmoedigheid van Shakespeare te lezen. ‘To be or not to be’ is helemaal niet de question! De eerste zin van het nummer is dan een afrekening met de hoogdravendheid van de literatuur en een pleidooi voor de belangrijkere zaken des levens. Zoals jurken.
Maar het is ook (en wat mij betreft: vooral) op te vatten als een antwoord op de vraag die Hamlet stelt: ‘to be or not to be?’ Hamlet komt zelf niet tot een conclusie. Zijn bespiegelingen over de dood eindigen abrupt als Ophelia ten tonele verschijnt. Wat volgt is een dialoog tussen Hamlet en zijn geliefde. Zij wil de geschenken teruggeven die ze van hem heeft gekregen, maar hij ontkent haar iets geschonken te hebben en beschuldigt haar ervan dat ze onbetrouwbaar is. ‘Get thee to a nunnery’ adviseert hij Ophelia. Dat is een nogal dubbelzinnige raad, want een ‘nunnery’ kon ten tijde van Shakespeare zowel een klooster betekenen als een bordeel. Schoonheid maakt een goede vrouw eerder tot een hoer dan dat goedheid een mooie vrouw deugdzaam zal maken, stelt Hamlet.
In zijn tirade verwijt Hamlet vrouwen dat ze mannen tot monsters maken en hen bedriegen door zich mooier voor te doen dan ze zijn, onder andere door hun gezichten te ‘beschilderen’: ‘I have heard of your paintings too, well enough. God has given you one face and you make yourselves another. You jig and amble, and you lisp, you nickname God’s creatures and make your wantonness your ignorance.’ Vrouwen verleiden mannen en gebruiken daarbij hun uiterlijk, meent Hamlet. Het zal duidelijk zijn dat hij niet echt een fan is van de ‘freakum dress’.
Beyoncés antwoord op Hamlets vraag lijkt verdacht veel op dat van Malcolm X: Als ‘to be’ staat voor twijfel, voor terughoudendheid en gebrek aan daadkracht, voor het afwachten wat het lot voor je in petto heeft en je verder maar neer te leggen bij datgene wat je overkomt, dan liever ‘Not!’. Het gaat misschien wat ver om ‘Freakum Dress’ nu meteen te karakteriseren als een protestlied, maar het lijkt er wel op dat Beyoncé meer sympathie toont voor Ophelia dan voor Hamlet (overigens zal ze zich ook in een latere videoclip nog eens identificeren met het personage Ophelia, maar daarover volgende week meer). Haar ‘freakum dress’ is een middel in de strijd tegen onbetrouwbare mannen: ‘when he act wrong, that's when you put it on’. Uiterlijk is een instrument, schoonheid een wapen.
Hamlet blijft niet inactief. Zijn apathie eindigt, kort na zijn monoloog over het bestaan en zijn discussie met Ophelia. Hij gaat over tot actie. Hij besluit de waarheid omtrent de dood van zijn vader aan het licht te brengen. Hoe hij dat doet? Hij organiseert een toneelvoorstelling. Het stuk dat opgevoerd wordt (The Murder of Gonzago) gaat over de moord op een koning. Door de reacties van het publiek en vooral van Claudius (zijn oom, de huidige koning) te peilen, hoopt hij te ontdekken wat er gebeurd is met zijn eigen vader. Het toneelstuk is, met andere woorden, een val. Inderdaad ontsteekt Claudius in grote woede tijdens het stuk, waardoor Hamlet ervan overtuigd raakt dat Claudius verantwoordelijk is voor de dood van zijn vader.
Voorafgaand aan het toneelstuk instrueert Hamlet hoogstpersoonlijk de toneelspelers. Het is nogal wonderlijk om hem, kort na zijn verwijten aan het adres van Ophelia, te horen vertellen hoe iemand moet doen alsof. De prins van Denemarken blijkt ineens bijzonder veel verstand te hebben van toneel en vertelt beroepsacteurs hoe ze moeten acteren. Waar hij eerder fel van leer trok tegen (vrouwelijke) verleiding en misleiding, geeft hij nu zelf een lesje in het bespelen van het publiek: ‘Speak the speech, I pray you, as I pronounced it to you, trippingly on the tongue.’ Hij waarschuwt ook nog even voor het gevaar van over-acting. Want het moet wel écht lijken: ‘Suit the action to the word, the word to the action, with this special observance that you o’erstep not the modesty of nature. For anything so overdone is from the purpose of playing, whose end, both at the first and now, was and is to hold, as ’twere, the mirror up to nature, to show virtue her own feature, scorn her own image, and the very age and body of the time his form and pressure,’ zegt hij. Hij geeft nog net geen kledingadvies…
Hamlet onthult de waarheid met behulp van fictie. Juist door middel van een maskerade ontmaskert hij Claudius als de moordenaar van zijn vader. Hamlet heeft, zo lijkt het, wel wat opgestoken van Ophelia. Net als Beyoncé.
