Pop & literatuur (61): Beyoncé en Warsan Shire

Cor's Pop & Literatuurlijst op Spotify:

 

Deze week nogmaals Beyoncé. In 2016 bracht ze het album Lemonade uit. Een creatief hoogtepunt in haar oeuvre. Het is een conceptalbum, uitgebracht als een film waarin de verschillende nummers ondergebracht zijn. Het centrale thema van die film is overspel. De film is onderverdeeld in elf hoofdstukken, die betrekking hebben op de verschillende fasen in (het verwerken van) ontrouw: ‘Intuition’, ‘Denial’, ‘Anger’, ‘Apathy’, ‘Emptiness’, ‘Accountability’, ‘Reformation’, ‘Forgiveness’, ‘Resurrection’, ‘Hope’ en ‘Redemption’. Deze thematiek was natuurlijk koren op de molen van boulevardbladen. Had Jay-Z, echtgenote van Beyoncé en vader van haar kinderen, haar bedrogen en zo ja, met wie?

Zo’n autobiografische interpretatie van het album ligt op zichzelf best voor de hand en Beyoncé lijkt die ook niet uit de weg te gaan, maar wie de teksten daartoe reduceert gaat voorbij aan de zeggingskracht ervan. De film plaatst het particuliere verdriet in een bredere historische context van leed dat vrouwen wordt aangedaan, in het bijzonder zwarte vrouwen. Malcolm X komt langs in het nummer ‘Don’t Hurt Yourself’, waarin een sample is opgenomen van een speech uit 1962: ‘The most disrespected person in America is the black woman. The most unprotected person in America is the black woman. The most neglected person in America is the black woman.’ Intussen verschijnen verschillende zwarte vrouwen in beeld. Maar Beyoncé zou Beyoncé niet zijn als het bij zo’n eenduidig en ongecompliceerd statement zou blijven. De speech waaraan ze deze woorden ontleent gaat verder met een oproep van Malcolm X aan zwarte mannen om hun vrouwen te beschermen. Hij gaat zelfs zover te stellen dat iemand nooit gerespecteerd zal worden als man als hij niet zijn vrouw beschermt. Die woorden krijgen in de context van overspel een heel andere lading. Bovendien zien we in de clip van ‘Holp Up’ nu juist een strijdbare Beyoncé, die geen bescherming nodig lijkt te hebben. Ze loopt zelfverzekerd rond met een honbalknuppel rond en slaat autoruiten en beveiligingscamera’s aan diggelen. Wat nou, ‘unprotected’?

Behalve Malcolm X komen we verwijzingen tegen naar slavernij, naar de ‘Black Lives Matter’-beweging, is er een cameo weggelegd voor Serena Williams, zijn er verwijzingen naar de Bijbel te vinden, samples van uiteenlopende artiesten, experimenteert Beyoncé met verschillende muziekstijlen én filmstijlen. Zo doet de film op meerdere plaatsen denken aan Daughters of the Dust (1991) van Julie Dash, de eerste speelfilm die geregisseerd werd door een Afro-Amerikaanse vrouw.

Lemonade is een gelaagde muzikale film, die meerdere kijkbeurten nodig heeft. Enerzijds is het een kwetsbaar egodocument, anderzijds buitelen de verwijzingen en statements over elkaar heen. Dat levert een merkwaardig spanningsveld op. Op sommige momenten doet de inbedding van persoonlijk leed (een echtgenoot die vreemdgaat) in de sociaal-historische context van slavernij en onderdrukking nogal geforceerd en bijna ongepast aan (hoe groot het persoonlijke drama ook is). Op andere momenten vormt dat sociaal-historische kader juist een vorm van relativering van datzelfde persoonlijke leed. Beyoncé biedt haar fans in elk geval niet een kant-en-klare kijkwijzer, al vormt de titel van het album misschien wel een kleine hint. In de film is een fragment opgenomen van het verjaardagsfeestje van de oma van Jay-Z, Nettie White. Het past naadloos in het persoonlijke verhaal dat de film vertelt. De negentigjarige vrouw spreekt haar gasten toe met de woorden: ‘I had my ups and downs, but I always find the inner strength to pull myself up. I was served lemons, but I made lemonade.’ En dat is precies wat Beyoncé ook doet: limonade maken van haar zure ervaringen (en die van anderen).

De verschillende delen van de film worden met elkaar verbonden door de centrale verhaallijn én door de poëzie van Warsan Shire, een Brits-Somalische dichteres, van wie Beyoncé tal van citaten gebruikt. Onder andere in deel twee van de film, ‘Denial’, dat het nummer ‘Hold Up’ bevat. Dit deel wordt vanwege de hierboven genoemde ‘honkbalknuppelscène’ wel vergeleken met de clip van ‘Son of a Gun’ van Janet Jackson, maar verwijst ook naar de video-installatie Ever Is Over All van de Zwitserse  videokunstenaar Pipilotti Rist. De clip van het nummer wordt echter voorafgegaan door een uitgebreid intro. Eerst zien we Beyoncé met een plons in het water landen, waar ze haar jasje uittrekt, waardoor een huidkleurige jurk zichtbaar wordt. Het is een beeld dat doet denken aan geboren of herboren worden, en aan doop en reiniging. Intussen wordt duidelijk dat ze zich in een slaapkamer onder water bevindt. Daar ligt een andere vrouw op een bed, in wie we ook weer Beyoncé herkennen. De scène doet denken aan de verdrinkingsdood van Ophelia in Shakespeares Hamlet, waarover ik vorige week al schreef.

Intussen horen we de stem van Beyoncé als voice-over enkele regels uit een gedicht van Shire citeren.

 

Beyoncé – Hold Up   Intro: I tried to change, closed my mouth more. Tried to be soft, prettier. Less...awake. Fasting for… ...60 days. Wore white. Abstained from mirrors. Abstained from sex. Slowly did not speak another word. In that time my hair grew… ...past my ankles. I slept on a mat on the floor. I swallowed a sword. I levitated... ...into the basement, I confessed my sins and was baptized in a river. Got on my knees and said, “Amen.” And... ...I said Ameen. I whipped my own back and asked for dominion at your feet. I threw myself into a volcano, I… I drank the blood and drank the wine. I sat alone and begged and bent at the waist for God. I crossed myself and thought I saw the devil. I grew thickened skin on my feet. I bathed...in bleach and plugged my menses with... ...pages from the Holy Book. But... ...still inside me coiled deep was… ...the need to know. Are you cheating? Are you cheating on me?     Hold up, they don't love you like I love you Slow down, they don't love you like I love you Back up, they don't love you like I love you Step down, they don't love you like I love you Can't you see there's no other man above you? What a wicked way to treat the girl that loves you Hold up, they don't love you like I love you Oh, down, they don't love you like I love you   Something don't feel right Because it ain't right Especially comin' up after midnight I smell your secret, and I'm not too perfect To ever feel this worthless How did it come down to this? Going through your call list I don't wanna lose my pride, but I'ma fuck me up a bitch Know that I kept it sexy, and know I kept it fun There's something that I'm missing, maybe my head for one   What's worse, lookin' jealous or crazy? Jealous or crazy? Or like being walked all over lately, walked all over lately I'd rather be crazy   Hold up, they don't love you like I love you Slow down, they don't love you like I love you Back up, they don't love you like I love you Step down, they don't love you like I love you Can't you see there's no other man above you? What a wicked way to treat the girl that loves you Hold up, they don't love you like I love you Slow down they don't love you like I love you   Let's imagine for a moment that you never made a name for yourself Or mastered wealth, they had you labeled as a king Never made it out the cage, still out there movin' in them streets Never had the baddest woman in the game up in your sheets Would they be down to ride? No, they used to hide from you, lie to you But y'all know we were made for each other So I find you and hold you down Me sing se   Hold up, they don't love you like I love you Slow down, they don't love you like I love you Back up, they don't love you like I love you Step down, they don't love you like I love you Can't you see there's no other man above you? What a wicked way to treat the girl that loves you Hold up, they don't love you like I love you Slow down they don't love you like I love you   Oh it is such a shame You let this good love go to waste I always keep the top tier, 5 star Backseat lovin' in the car Like make that wood, like make that wood Holly like a boulevard   What's worse, lookin' jealous or crazy? Jealous or crazy? Or like being walked all over lately, walked all over lately I'd rather be crazy   Hold up, they don't love you like I love you Slow down, they don't love you like I love you Back up, they don't love you like I love you Step down, they don't love you like I love you Can't you see there's no other man above you? What a wicked way to treat the girl that loves you Hold up, they don't love you like I love you Oh, down, they don't love you like I love you   I hop up out the bed and get my swag on I look in the mirror, say, "What's up?" What's up, what's up, what's up I hop up out the bed and get my swag on I look in the mirror, say, "What's up?" What's up, what's up, what's up

Warsan Shire – For Women Who Are Difficult to Love   you are a horse running alone and he tries to tame you compares you to an impossible highway to a burning house says you are blinding him that he could never leave you forget you want anything but you you dizzy him, you are unbearable every woman before or after you is doused in your name you fill his mouth his teeth ache with memory of taste his body just a long shadow seeking yours but you are always too intense frightening in the way you want him unashamed and sacrificial he tells you that no man can live up to the one who lives in your head and you tried to change didn’t you? closed your mouth more tried to be softer prettier less volatile, less awake but even when sleeping you could feel him travelling away from you in his dreams so what did you want to do love split his head open? you can’t make homes out of human beings someone should have already told you that and if he wants to leave then let him leave you are terrifying and strange and beautiful something not everyone knows how to love.

Warsan Shire (1988) werd geboren in Kenya, als kind van Somalische ouders, en emigreerde al op jonge leeftijd naar Engeland. Tegenwoordig woont ze en werkt ze in Los Angeles. In veel van haar poëzie verwerkt ze particuliere ervaringen en die van andere immigranten. Op Lemonade gebruikt Beyoncé citaten uit verschillende van haar gedichten: ‘The Unbearable Weight of Staying’, ‘Dear Moon’, ‘How to Wear Your Mother’s Lipstick’, ‘Nail Technician as Palm Reader’, en het hierboven geciteerde ‘For Women Who Are Difficult to Love’.

Dat gedicht is gericht aan vrouwen die moeilijk lief te hebben zijn. Shire spreekt die aan in de jij-vorm. De boodschap van het gedicht is dat sommige vrouwen te intens zijn, niet ‘getemd’ kunnen worden door mannen, die zich vervolgens bedreigd voelen en het gevoel krijgen dat ze nooit aan de verwachtingen van hun vrouw kunnen voldoen. Dan volgt het keerpunt in het gedicht: ‘and you tried to change didn’t you?’ Dat is precies de passage die Beyoncé citeert.

Nou ja, citeert… Haar woorden lijken eerder een reactie op die van Warsan Shire. Ze reageert in de ik-vorm. Kennelijk voelt ze zich (letterlijk) aangesproken door het gedicht. Inderdaad ze heeft geprobeerd te veranderen, een minder grote mond te hebben, zachter te zijn, precies de dingen die Warsan Shire ook noemt. Dat past ook bij de onderwaterbeelden waarin we twee Beyoncés tegelijkertijd zien. Het is trouwens wel bijzonder dat ze deze dingen opsomt in een hoofdstuk dat de titel ‘Denial’ draagt. Hier lijkt niet zo zeer iemand aan het woord te zijn die de waarheid niet onder ogen wil zien, maar eerder iemand die de schuld bij zichzelf zoekt.

Shire concludeert dat er niet zo veel tegen te doen valt: ‘you can’t make homes out of human beings’. Dat is een dichtregel die eerder al door Beyoncé werd aangehaald. Sterker nog: ze begint de film ermee: ‘I tried to make a home outta you’. Een onmogelijke missie, meent Shire: ‘someone should have already told you that’. Haar advies: ‘if he wants to leave/ then let him leave/ you are terrifying/ and strange and beautiful/ something not everyone knows how to love’. Maar Beyoncé gaat een andere kant op. Haar album leidt, via ‘Accountability’ naar ‘Redemption’.

Maar dat gaat niet zonder slag of stoot. Letterlijk. In ‘Hold Up’ lijkt de fase van ‘Denial’ al voorbij, om plaats gemaakt te hebben voor de volgende stap: ‘Anger’. In de clip komt die woede tot uiting in vernielzucht, maar zonder tranen, zonder hysterie. In plaats daarvan oogt Beyoncé zelfverzekerd, bevrijd, misschien zelfs herboren. ‘What's worse, lookin' jealous or crazy?’ vraagt Beyoncé zich met een knuppel in de hand af, maar ze weet het antwoord al: ‘I'd rather be crazy’.