Pop & literatuur (64): Nerina Pallot en Jonathan Safran Foer

Cor's Pop & Literatuurlijst op Spotify:

In 2009 bracht de Britse zangeres Nerina Pallot het album The Graduate uit, met onder andere dit nummer erop. De titel verwijst naar de roman van Jonathan Safran Foer, Everything is Illuminated, waarmee hij in 2002 in één klap wereldberoemd werd.
 

In (het begin) van dit filmpje legt Pallot expliciet de link tussen haar nummer en de roman van Foer:

Het boek gaat onder andere over God en geloof, stelt ze hier. En dat klopt ook wel. Zo beschrijft Foer vrij hilarisch een synagoge waar een rabbijn (‘The Well-Regarded Rabbi’) zijn gemeenteleden opdraagt om zich met behulp van touwen en katrollen op te hijsen naar het dak van het gebouw om zo (letterlijk) nader te komen tot God. Er vindt een heuse scheuring plaats als tijdens Jom Kippoer een vlieg de synagoge binnenkomt die de hangende gemeente belaagt. Sommigen laten hun gebedenboek los om het kriebelende beest van hun gezicht te verjagen, anderen laten het touw los. Laatstgenoemden staan voortaan te boek als ‘The Uprighters’, degenen die hun gebedenboek loslieten als de ‘Slouchers’. Het is een absurdistisch commentaar op de twisten en haarkloverijen die in zo veel religies een rol spelen.

Nerina Pallots tekst gaat, naar eigen zeggen over ‘respect for all intelligent design, not just creationism’. Ze koppelt een afkeer van geïnstitutioneliseerde religie aan fascinatie voor het mysterie: ‘Books and words can't write/ Of a great divine/ That comes alive when no one's watching’.

Behalve deze dunne thematische verwantschap lijken het nummer en het boek niet veel meer overeenkomsten te hebben dan de titel. ‘Everyhting’s Illuminated!’ kan in die context een religieuze ondertoon hebben en verwijzen naar een openbaring, een epifanie. Maar hoe zit dat bij het boek? Daar roept de titel juist vraagtekens op.

Everything is Illuminated is het verhaal van een jonge Amerikaanse Jood die, net als de schrijver zelf, Jonathan Safran Foer heet en naar Oekraïne reist met een oude foto van een vrouw met de naam Augustine, die, zo is hem verteld, zijn opa uit de handen van de nazi’s heeft gered. Zijn gids is Alex, die de Engelse taal geweld aandoet en verrijkt met onbegrijpelijke, vaak enigszins archaïsche uitdrukkingen. Ze worden vergezeld door Alex’ bijna blinde opa en zijn hond, Sammy Davis jr. jr. (genoemd naar de Amerikaanse artiest Sammy Davis jr.), die optreedt als blindengeleidehond.

Zo beschreven klinkt het als een road-novel zoals er vele andere zijn. Niet is minder waar. Foer vermengt zijn verhaal met een uitgebreide geschiedenis van Trachimbrod, een fictieve sjtetl (een nederzetting met een voornamelijk Joodse bevolking) in Oekraïne waar zijn grootvader vandaan komt. Nou ja, fictief: Trachimbrod is gebaseerd op het plaatsje Trochenbrod, waar Foers familie inderdaad vandaan komt en waar in 1942 de Joodse bevolking massaal werd uitgemoord. Van het plaatsje is vandaag de dag niets meer over.

Het boek wisselt brieven van Alex aan Jonathan (in dat merkwaardige taaltje van hem) af met uitgebreide stukken geschiedenis, soms hilarisch, vaak ook absurdistisch en dan is er natuurlijk de queeste van Jonathan, die hem maar niet dichter bij zijn doel lijkt te brengen en dat alles tegen de gitzwarte achtergrond van de tragische  gebeurtenissen in Trachimbrod ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Het levert een ontroerend maar ook verwarrend boek op. Behalve een mengeling van komedie en tragedie is het boek ook een wonderlijk mengsel van fictie en non-fictie, waarin filosofische vraagstukken niet worden geschuwd.

De titel is ironisch te noemen. De uitspraak komt voor in een brief die Alex aan Jonathan schrijft. Hij stelt dat – toen hij diens manuscript las – veel dingen hem eerst onduidelijk waren, maar dat uiteindelijke alles verlicht werd. Hij lijkt te bedoelen dat alles duidelijk werd. Maar wie het boek leest zal die conclusie niet onderschrijven. Er blijft, eerlijk gezegd, heel veel onduidelijk. Zo komt Jonathan bijzonder weinig te weten over zijn grootvader en over Augustine. Er komen raadsels bij en de lezer tast eigenlijk voortdurend in het duister. Typerend genoeg eindigt het boek zelfs in het midden van een zin: ‘I will walk without noise, and I will open the door in darkness, and I will’ Een deur openen in duisternis. Dat kan een opmaat zijn naar ‘verlichting’, maar die blijft voor de lezer buiten beeld.

Er is echter een tweede uitleg van de titel mogelijk. Het 29e hoofdstuk van het boek is getiteld ‘Illumination’. Inderdaad wordt er in dit hoofdstuk iets duidelijk, al is het niet datgene waar ze het hele boek naar op zoek zijn. Het is het hoofdstuk waarin de opa van Alex opbiecht dat hij in de oorlog zijn beste vriend heeft verraden. Zijn verhaal is gruwelijk. De mensen van het dorp waar hij woonde (niet Odessa, zoals hij altijd beweerd heeft, maar Kolki, in de buurt van Trachimbrod) werden door de nazi’s verzameld nabij de synagoge. De generaal die de leiding heeft vraagt de Joden om een stap naar voren te doen. Als niemand dat doet vraagt hij de eerste de beste persoon een Jood aan te wijzen; doet hij dat niet dan wordt hij doodgeschoten. Zo wordt iedereen in de menigte gedwongen een Jood aan te wijzen.

In een lange alinea met minimale interpunctie vertelt de opa van Alex hoe hij Herschel aanwijst, zijn beste vriend, die naast hem staat: ‘I pointed at Herschel and said he is a Jew this man is a Jew please Herschel said to me and he was crying tell them it is nottrue please Eli please two guards seized him and he did not resist but he did cry more and harder and he shouted tell them that there are no more Jews no more Jews and you only said that I was a Jew so that you would not be killed I am begging you Eli youaremyfriend do not let me die’.

De Joden worden in de synagoge verzameld, waarna deze in brand wordt gestoken. Het vuur verlicht de gezichten van degenen die niet binnen zijn:  ‘it illuminated those who were not in the synagogue those who were not going to die’. De verlichten in deze passage zijn de mensen die overleefd hebben, degenen die anderen hebben opgeofferd, die werkeloos hebben toegezien, of zelfs actief hebben meegewerkt aan het doden van onschuldige mensen. Everything is Illuminated krijgt zo een wrange bijbetekenis.