Pop en literatuur (72): Sufjan Stevens en Flannery O’Connor

‘A good heart these days is hard to find’ zong Feargal Sharkey in 1985. En gelijk had-ie. Mogelijk liet Sharkey zich ook al inspireren door het verhaal ‘A Good Man Is Hard to Find’ van Flannery O’Connor. Het zou kunnen. In elk geval vormde dat verhaal de basis voor het gelijknamige nummer van Sufjan Stevens, waar ik het deze week over wil hebben.

De verhalenbundel A Good Man is Hard To Find verscheen in 1955, al schreef O’Connor het titelverhaal al twee jaar eerder. Ze leed toen al aan een ongeneeslijke ziekte, maar die zou haar pas in 1964 fataal worden. O’Connor ontleende de titel van haar verhaal op haar beurt overigens weer aan een liedje van Bessie Smith uit 1927.

Zoals veel van haar verhalen is het een grotesk en gewelddadig verhaal, dat – behalve de observatie ‘a good man is hard to find’ – niet zo veel van doen heeft met het nummer van Bessie Smith. ‘A good man’ laat zich vertalen als ‘een goede man’ , maar ook als ‘een goed mens’ en waar Bessie Smith de eerste betekenis op het oog lijkt te hebben, gaat het in het verhaal van O’Connor vrij duidelijk om de tweede betekenis.

Het verhaal gaat over een oude vrouw die met haar zoon en diens gezin (vrouw en drie kinderen, de jongste nog een baby) op vakantie gaat. Ze wil eigenlijk niet naar Florida en zou liever naar Tennessee gaan, maar haar zoon is vastbesloten, ook als ze als argument geeft dat er een misdadiger ontsnapt is uit de gevangenis, ‘The Misfit’, die gesignaleerd is in de buurt van Florida en onderweg slachtoffers heeft gemaakt.

Als ze de volgende dag op weg zijn maken ze een tussenstop bij een wegrestaurant, waar de eigenaar, Red Sam, zich beklaagt over de hedendaagse maatschappij, met de woorden ‘a good man is hard to find.’ Oma is het hiermee eens (hoewel ze kort daarvoor Sam nog ‘a good man’ heeft genoemd) en brengt in dit kader opnieuw The Misfit ter sprake.

Als ze weer onderweg zijn, herinnert de oma zich een verlaten huis in de buurt, waar volgens een verhaal nog geld verstopt zou zijn. Het lijkt een broodje-aap, maar na enig aandringen van de kinderen laat de vader zich overhalen om een kijkje te nemen. Op de weg ernaartoe beseft de grootmoeder dat ze zich vergist heeft en dat het huis waar ze over gehoord heeft in Tennessee staat en niet in Georgia, waar ze op dat moment zijn. Ze schrikt hier zo van dat ze met haar voet de mand omstoot waar ze haar kat in vervoert. Die had ze stiekem meegenomen, tegen de zin in van haar zoon. De kat springt op de schouder van haar zoon, die de macht over het stuur verliest, waardoor de auto over de kop slaat. De moeder is gewond, de rest redelijk ongedeerd.

Ze wachten op hulp en die arriveert in de vorm van een auto met drie gewapende mannen. In een van hen herkent grootmoeder niemand minder dan The Misfit. Die geeft zijn companen opdracht om eerst de vader en de zoon mee te nemen. Er klinken twee schoten. Dan komen moeder, dochter en het baby’tje aan de beurt. Intussen probeert de oma hem op andere gedachten te brengen. Ze bezweert hem dat hij in wezen een goed mens is en dat hij moet bidden. The Misfit vertelt dat hij niet weet waarom hij veroordeeld is. Hij zou zijn vader vermoord hebben, maar die is – beweert hij – aan de Spaanse Griep overleden.

De grootmoeder ziet dat hij emotioneel wordt en wil hem troosten en raakt zijn schouder aan, maar hij reageert als door een slang gebeten en schiet haar drie keer in de borst.

In zijn tekst kiest Sufjan Stevens het perspectief van The Misfit. Dat wordt onderstreept door de laatste zin van het nummer. ‘He had a long creased face,’ lezen we over The Misfit. De ‘she’ over wie het gaat zou kunnen verwijzen naar de grootmoeder. ‘She was once like me’ beweert hij en ook ‘They were once like me.’ Het klinkt als een apologie, net als de zinsnede ‘I once was better’.

The Misfit in de songtekst bepleit niet, zoals in het verhaal, dat hij onschuldig is. Wel legt hij een verband tussen zichzelf en anderen, zoals The Misfit in het verhaal ook doet. Hij beweert daar dat zijn straf niet correspondeert met zijn daden en dat hij zich daarom The Misfit noemt: ‘Does it seem right to you, lady, that one is punished a heap and another ain’t punished at all?’

Flannery O’Connors verhaal stelt vragen bij de begrippen goed en kwaad. The Misfit kan die twee maar moeilijk van elkaar scheiden, omdat hijzelf gestraft is zonder te weten waarvoor. En de grootmoeder noemt hem ‘a good man’, in weerwil van de vermeende onvindbaarheid van goede mensen. Haar oordeel lijkt niet erg betrouwbaar. De reden dat ze hem ‘a good man’ noemt is natuurlijk vooral haar afhankelijkheid van hem: ze wil hem alleen op andere gedachten brengen zodat ze zelf in leven blijft. The Misfit is zich daar maar al te goed van bewust. Nadat hij haar heeft gedood zegt een van zijn twee handlangers: ‘She was a talker, wasn’t she?’ De reactie van The Misfit spreekt boekdelen: ‘She would of been a good woman […] if it had been somebody there to shoot her every minute of her life’.

Met die opmerking relativeert The Misfit niet alleen goed en kwaad, maar ook het vermogen om daarover te oordelen. En precies dat is ook de thematiek van de Stevens’ tekst. De scheidslijn tussen een goed mens zijn en een slecht mens zijn, is in feite flinterdun en misschien bestaat die zelfs niet eens.