Omstreden woorden: het gebruik van het n-woord en ‘blank’ in hedendaagse vertalingen (Lisa Vendrik)

In de originele tekst van The Fire Next Time uit 1963 gebruikte Baldwin het woord ‘American Negro’, dat in zijn latere werken niet meer voorkomt. Aan het begin van de jaren zestig werd het n-woord (‘negro’/‘neger’) nog gebruikt, zo zien we bij Baldwins werk uit die tijd en bij de bekende speech I Have a Dream van Martin Luther King. In de loop van de jaren zestig kwam de kritiek op het n-woord op gang in Amerika. Zoals Neske Beks schrijft in haar essay ‘De kracht van het woord: het n-woord in de Nederlandse vertaalpraktijk’ (2019): ‘In 1967 besloten verschillende Amerikaanse media het denigrerende Negro niet meer te gebruiken en te vervangen door woorden die een nieuw bewustzijn markeren: African-American en later Afro-American.’
    Het Nederlandse bewustzijn komt pas later, zo schrijft Beks. Pas in 2016 kwam het n-woord volgens Beks ter discussie te staan en besloten meerdere mediakanalen het gekleurde ‘blank’ te verruilen voor het neutralere ‘wit’. In 2002 kwam er kritiek op de aanwezigheid van het woord ‘neger’ in de Dikke van Dale en in 2006 werd de naam ‘negerzoen’ afgeschaft. In 2013 werd de zwartepietendiscussie als ‘bijzonder fel’ beschouwd, wat ook voor bewustwording met betrekking tot het n-woord kan hebben gezorgd. Wanneer in online zoekmachines gezocht wordt op het n-woord en verwante zoektermen, verschijnen er voornamelijk resultaten uit 2017 en later. De reeds bestaande discussie lijkt door de heruitgave van The Fire Next Time te worden aangewakkerd in de boekenwereld en daarbuiten.
    Momenteel wordt in Nederland meestal de voorkeur gegeven aan ‘wit’ in plaats van ‘blank’. Zo bracht de NOS deze keuze expliciet naar buiten in een bericht begin 2018, en blijkt uit een NRC-artikel dat media zich al langer met dit woordgebruik bezighouden. In hetzelfde artikel wordt echter duidelijk dat ‘blank’ de afgelopen jaren nog vaker werd gebruikt dan het n-woord, zoals in de volgende tabel te zien is.
 

Bij de Nederlandse uitgave van The Fire Next Time koos vertaler Harm Damsma ervoor om de woorden ‘negro’ en ‘white’ te vertalen met het omstreden ‘neger’ en ‘blank’. Damsma gaf als reden dat het n-woord zo vaak voorkwam in het werk, dat we hier over een stilistisch kenmerk kunnen spreken. Daarnaast stelde de vertaler dat hij bij de vertaling rekening wilde houden met de context waarin het werk verscheen, en dat is een context waarin het n-woord nog niet was geproblematiseerd. Zijn redacteur, Rebecca Wilson, was het hier niet mee eens. De gevoelslading van het woord is volgens haar veranderd, waardoor het argument van de authenticiteit van de tekst hier niet zou opgaan. In NRC stelt ze: ‘Als je de taal uit de jaren zestig wil handhaven, dan hoef je ook niet met een nieuwe vertaling te komen, maar in het algemeen geldt toch dat een vertaling na dertig jaar verouderd is. Baldwin heeft er zelf voor gekozen om het woord Negro niet meer te gebruiken in zijn latere roman, If Beale Street Could Talk. Als je nu kijkt naar de neutrale vertaling van Negro, dan is dat niet neger.’
    Uiteindelijk is door de uitgever voor de woorden ‘wit’ en ‘zwart’ gekozen. Damsma heeft in zijn nawoord de discussie en zijn overwegingen mogen opnemen. In het publieke debat is deze polemiek na de publicatie van het boek voortgezet, zie daarvoor de leestips onderaan.
 

De discussie in Duitsland
 

Op de Frankfurter Buchmesse, te midden van de drukte waarin redacteurs van stand naar stand sprinten om te praten over hun boeken en om rechten te verhandelen, vond de eerdergenoemde lezing plaats. Daarin werd duidelijk dat de discussie die wij in Nederland hebben in Duitsland op dezelfde manier wordt gevoerd, ook weer tussen twee groepen: zij die het n-woord niet meer gebruiken uit respect voor de pijnlijke geschiedenis, en zij die dat juist wel doen, om die geschiedenis niet te vergeten.
 

De eerste gast Miriam Mandelkow (helemaal links op de foto) vertaalde The Fire Next Time in het Duits, en koos daarbij niet voor de Duitse equivalent van het woord ‘negro’, maar voor het woord ‘schwartz’, zoals in de Nederlandse vertaling uiteindelijk ook is gebeurd – een letterlijke vertaling van het woord ‘black’, het woord dat nu veel in de VS wordt gebruikt.
    Ze zei dat er in Duitsland een sterke wens is om het n-woord niet meer te gebruiken, en dat ze aan die wens gehoor wil geven. Zij is tegen gebruik van het n-woord, omdat er een ontwikkeling heeft plaatsgevonden van emancipatie en bevrijding, waardoor het woord niet meer gebruikt kan worden. Daarnaast stelde Mandelkow dat het n-woord in het Duits niet dezelfde connotatie heeft als in het Amerikaans, en het daardoor geen recht zou doen aan de vertaling. Zo zou ook het woord ‘race’ niet dezelfde lading dekken als het Duitse woord ‘Rasse’, vanwege de geschiedenis van Duitsland.
    Naast haar zat Andreas Nohl, vertaler van The Adventures of Huckleberry Finn van Mark Twain. Hij zei dat dit al een incorrect boek is, dus dat het gebruik van omstreden woorden er juist bij past. Nohl is van mening dat hij onrecht aan het boek zou doen als hij het n-woord zou vervangen, het woord bevat volgens hem juist een bevrijdende functie. We kunnen de geschiedenis niet wegstoppen, en die geschiedenis zit in de taal. Nohl stelde dat als we het woord niet meer laten voorkomen in de taal, het verhaal ervan verdwijnt. Hij concludeerde: ‘Using the word is the remedy.’
 

Bij mijn research naar dit boek kwam ik erachter dat de argumentatie van Nohl in contrast staat met de keuzes die de Amerikaanse uitgeverij New South maakte voor hun nieuwe uitgave van The Adventures…. Zij hebben er juist voor gekozen om alle pijnlijke bewoordingen, waaronder het n-woord, te veranderen. Het woord ‘nigger’ is bijvoorbeeld veranderd in ‘slave’. Deze keuze zorgde voor veel commotie.  
 

Verschillende visies en boeken

Het is duidelijk dat er twee kanten zijn in deze polemiek, twee soorten keuzes: een gebaseerd op de woorden die wij nu gebruiken én een waar een boek om vraagt. Een echte oplossing voor het probleem lijkt er niet te zijn, alleen vele visies.  
    Daarnaast zijn de aangehaalde voorbeelden in dit stuk een dystopische roman en een activistisch essay. In hoeverre heeft het genre invloed op de keuzes die worden gemaakt? Ook kun je je afvragen wat de rol van dit soort omstreden woorden is in een hertaling. Dienen deze te worden gebruikt, omdat ze een weerspiegeling weergeven van een andere tijd, of moeten de termen worden aangepast, omdat de hertaling daarmee de sprong in de tijd overbrugt?
    Wil je meepraten, heb je een opmerking of een vraag? Stuur ons dan een mailtje. 

Verder lezen

• ‘De kracht van het woord: het n-woord in de Nederlandse vertaalpraktijk’: een essay van Neske Beks, in De Nederlandse Boekengids. Hierin formuleert Beks haar standpunten in de discussie over de vertaling van James Baldwin door De Geus, en zet ze de geschiedenis van het n-woord uiteen.

• Artikel en nawoord van Harm Damsa, vertaler van James Baldwin in het Nederlands: ‘Black is black’, Hier verantwoordt hij zijn keuzes en standpunt.

• Het essay van James Baldwin diende als voorbeeld voor een discussie waar veel meer vertalingen bij zijn betrokken. In het NRC-artikel ‘Hoe vertaal je het n-woord?’ wordt een overzicht geboden van meer voorbeelden met betrekking tot deze discussie. 

• Vertaler Jeanne Holier over haar hervertaling van Peau noire masques blancs.

• Lees over de geschiedenis van het woord ‘blank’ dit NRC-artikel: ‘Hoe het woord ‘blank’ door de jaren heen is gebruikt’.

• Met betrekking tot The Adventures of Huckleberry Finn werd in de Amerikaanse heruitgave gekozen voor het vervangen van omstreden woorden.