Deskundigen over de dood #1: Hoe ontbindt een lichaam? Deze anatoom begroef mensen inclusief thermometer en camera

Geboren worden en doodgaan kun je niet oefenen. Dat maakt sterven zo ongrijpbaar en precair: ieder mens kan het maar één keer doen. De afgelopen twee jaar interviewde ik voor deze krant wekelijks iemand die wist dat hij of zij binnen afzienbare tijd zou komen te overlijden. Op de vraag wat de dood dan precies is, konden maar weinig mensen een antwoord geven. Vaak volgde de opmerking: 'Er is nog nooit iemand teruggekomen om te vertellen hoe het was.'

Een man van 34 die ik interviewde, zei als enige dat hij een 'generale repetitie' had gehouden. Op een bepaald moment ging het zo slecht met hem, dat zijn familie dacht dat zijn laatste uur had geslagen. Zelf kreeg hij niets mee van de consternatie. Toen hij zijn ogen opensloeg, zag hij treurende mensen aan zijn bed, inclusief dominee. In tranen vertelden ze hem dat ze dachten dat hij stervende was, waarop hij grapte: 'Nee joh, ik was alleen even aan het oefenen.'

Wat is sterven? Die vraag laat zich misschien beter beantwoorden door een arts dan door ervaringsondeskundigen. Vandaag rijd ik naar Amsterdam om arts en onderzoeker Roelof-Jan Oostra om opheldering te vragen. Als anatoom geeft hij dagelijks les aan geneeskundestudenten over het menselijk lichaam. Hij zag menig dode van heel dichtbij. Mensen die hun lichaam ter beschikking stellen aan de wetenschap, maken kans om bij hem op de snijtafel te belanden.

Oostra ontvangt me op een kleine begraafplaats achter het AMC. Hier zijn geen grafzerken te zien, alleen wild gras en bloemen. Op het terrein met de afmetingen van een tennisbaan - een hoog hek met bovenop drie rijen prikkeldraad onttrekt het aan het zicht - liggen vijf Nederlanders onder de grond. Onderzoekers volgen sinds 2018 nauwgezet wat er met de lijken gebeurt. Thermometers en vochtsensoren zijn mee begraven, speciale camera’s en een grondradar monitoren elke verandering. Wetenschappers willen op die manier meer inzicht krijgen in hoe een lichaam ontbindt.

'Het onderzoek voorziet vooral in een forensische behoefte', vertelt Oostra. 'Als er een lijk wordt gevonden, is het van belang om zo precies mogelijk te weten te komen hoeveel tijd er zit tussen het moment van de vondst en het moment van overlijden.' Die informatie helpt rechercheurs bij de reconstructie van een zaak. Op deze plek proberen wetenschappers de omstandigheden na te bootsen: een stoffelijk overschot wordt ondiep begraven (zoals een moordenaar in de haast zou doen), zonder kleding of andere toebehoren die het ontbindingsproces kunnen verstoren.

In dit buitenlaboratorium stel ik Oostra mijn eerste vraag: wat gebeurt er in ons lichaam als we overlijden? Ofwel:

Hoe ziet de overgang van het leven naar de dood er binnen in een lichaam uit?

'Dat is een elementaire vraag die mensen zich al eeuwenlang stellen. Maar een eensluidend antwoord is er niet, je kunt immers op verschillende manieren doodgaan. Wat we weten, is dat een aantal processen in het lichaam essentieel is om leven in stand te houden. Ademhaling en bloedcirculatie zijn de belangrijkste twee. Als je stervende bent, stopt je ademhaling op zeker moment. Het hart zal misschien nog eventjes doorgaan, maar al heel snel krijgt je bloed onvoldoende zuurstof. Dat veroorzaakt ritmestoornissen die de bloedcirculatie platleggen. Je hersenen krijgen dan ook geen zuurstof meer. Als je hersenstam het aflegt, ben je in feite dood, want niets in je lichaam wordt nog aangestuurd.'

Gaat alles in je lichaam gelijktijdig dood?

'Nee. Je nieren vallen niet meteen uit, wat ze tot de meest transplantabele organen maakt. Hoornvlies blijft ook nog even intact, net als huid. Hoe dichter organen bij het centrum van het lichaam zitten, hoe sneller ze uitvallen. De alvleesklier begeeft het vrijwel meteen omdat er spijsverteringsenzymen uit de cellen lekken die zo krachtig zijn dat ze de klier zelf beginnen te verteren. Over hoeveel tijd we dan precies spreken, kan ik je niet zeggen. Ik denk niet dat dat ooit gemeten is.'

Als je wel eens bij een overlijden bent geweest, weet je dat je direct ziet dat iemand is overleden. Het lichaam wordt van het ene op het andere moment bleek en grauw. Hoe komt dat?

'Doordat de bloedcirculatie stilvalt. Een groot deel van je huidskleur wordt niet bepaald door het pigment dat je hebt, maar door het bloed dat rondgaat. Als iemand wat langer dood is, zie je dat de vaatwanden lekkage beginnen te vertonen, het bloed gaat uittreden en door de zwaartekracht zakt het naar beneden. Dat zijn de blauwpaarse lijkvlekken waar vaak over wordt gesproken.'

Roelof-Jan Oostra staat met zijn rug naar een plek die is bedekt met klaprozen en gele bloemen. Hieronder ligt een lichaam. Het lijkt erop dat deze veldbloemen het goed doen op het ontbindingsproces dat ondergronds bezig is, want een halve meter verderop - waar niemand ligt - steken geen bloemen tussen de grassprieten door. De anatoom vertelt dat biologen deel uitmaken van het onderzoeksteam, omdat ook kennis over veranderende vegetatie van belang kan zijn bij het zoeken naar een lichaam. Een goed geïnformeerde bioloog kan dan naast de bekende speurhond de omgeving analyseren.

Het is overigens niet zo dat alle ontbindende lichamen hetzelfde ruiken, onthult Oostra. (Dit heb ik nooit geweten, ik dacht altijd dat een lijkgeur iets algemeens was.) 'Jij en ik hebben een ander geurprofiel', zegt hij. 'Net zoals we allebei een eigen lichaamsgeur hebben, hebben we ook een eigen lijkgeur die zo uniek is dat hij bijna als een vingerafdruk zou kunnen dienen.'

Hoe komt dat?

'De lijkgeur wordt vooral bepaald door de ontbindingsproducten die vrijkomen na het sterven. Die producten hebben weer te maken met je biomassa, ofwel de verzameling bacteriën die je met je meedraagt. Mannen en vrouwen hebben andere hormonen, en dus andere bacteriën. Maar ook wat je ’s ochtends gegeten hebt of welke medicijnen je slikt, zijn van grote invloed op je microbioom. Door schade en schande zijn we wijs geworden. We hadden op deze begraafplaats een lichaam dat maar niet wilde ontbinden. Toen we het na verloop van tijd opgroeven, was er vrijwel niets gebeurd. Hoe dat kon? We kwamen erachter dat de overledene vlak voor zijn dood was behandeld met chemotherapie. Nou, als iets je microbioom volledig platlegt, is het wel chemo.'

We ontbinden dus ook niet allemaal even snel?

'Zeker niet, dat is afhankelijk van honderd-en-een of misschien wel duizend-en-een factoren. Temperatuur en luchtvochtigheid zijn belangrijk, maar ook of je bovengronds of ondergronds vergaat. Onder de aarde gaat het veel langzamer doordat er dan geen zuurstof bij komt. De grondsoort maakt ook uit. Denk aan veenlijken die na eeuwen nog puntgaaf worden gevonden. Of neem Ötzi, de meer dan 5000 jaar oude mummie die in 1991 in de Ötztaler Alpen werd gevonden. Hij had al die jaren in de permafrost gezeten; het proces van ontbinding was niet in gang gezet.'

Roelof-Jan Oostra is momenteel in gesprek met het uitvaartwezen over een mogelijk gezamenlijk onderzoek. De vraag is of en op welke manier je mensen na hun dood kan composteren. Het zou een nieuwe, duurzame manier kunnen zijn van lichamen laten vergaan.

In de bomen naast de begraafplaats krijsen kraaien, de anatoom kijkt naar de dreigende lucht. Is hij zelf bang voor de dood? 'Steeds minder', zegt hij. 'Naarmate ik ouder word, realiseer ik me dat iedereen een keer doodgaat. Je kunt ervoor vluchten, maar het gaat je gebeuren. Ik sta er meer en meer bij stil dat ik uit het leven moet halen wat erin zit.' In een herkansing na de dood gelooft hij niet.

Is het waar dat de nagels en het haar nog een tijdje doorgroeien nadat iemand is overleden?

'Nee, dat is een fabel. Wat er gebeurt, is dat de cellen inzakken. De huid van de vingers trekt zich terug, waardoor nagels langer lijken. Dat geldt ook voor de hoofdhuid. Er groeit echt niets meer na het overlijden, behalve bacteriën die normaal onderdrukt worden door het immuunsysteem. Die komen in een hoerastemming.'

Een unieke begraafplaats in Europa

De onderzoeksbegraafplaats achter het AMC is de eerste in Europa. Wetenschappers uit verschillende landen doen er onderzoek. Aan het ‘ontbindingslaboratorium’ ging acht jaar overleg vooraf. Over de vraag of een dergelijk kerkhof er mocht komen, moesten verschillende ministeries en ambtenaren zich buigen. De stoffelijke overschotten die er sinds 2018 liggen, zijn van mensen die hun lichaam ter beschikking hebben gesteld aan het body donation program van de afdeling anatomie waar Roelof-Jan Oostra werkt. Op de begraafplaats is plek voor een kleine vijftig lichamen.

***

Dit artikel verscheen eerder in het AD. 
De serie 'Ik heb geleefd' lees je hier. 
Annemarie Haverkamp won met haar roman De achtste dag de Bronzen Uil 2019, de Vlaamse literatuurprijs voor het beste Nederlandstalige debuut van het afgelopen jaar.